صدور اجراییه چک علیه ضامن

چک، این برگه های کاغذی یا حالا الکترونیکی، نقش مهمی در معاملات روزمره ما دارند. خیلی وقت ها هم برای اینکه خیالمان بابت وصول چک راحت تر باشد، یک نفر پشت چک را به عنوان ضامن امضا می کند. اما اگر خدای نکرده چکمون برگشت خورد و ضامن هم داشتیم، آیا می تونیم مستقیم سراغ اجراییه برویم و مثل صادرکننده، حکم جلب یا توقیف اموالش را بگیریم؟ جواب این سوال یک خیر قاطع است. طبق قانون جدید، صدور اجراییه مستقیم علیه ضامن چک امکان پذیر نیست و برای مطالبه وجه از او باید مسیر حقوقی دیگری را دنبال کنیم. نگران نباشید، در این مقاله کامل و گام به گام این مسیر را با هم بررسی می کنیم تا حق تان ضایع نشود.

ماهیت اجراییه چک و محدوده شمول آن (ماده 23 قانون صدور چک)

حتماً شنیده اید که الان چک های صیادی مزیت اجراییه مستقیم دارند. این یعنی چی؟ یعنی اگر چکی برگشت بخورد، دارنده چک می تواند بدون اینکه کلی وقت و هزینه برای دادگاه بگذارد، مستقیم از دادگستری درخواست صدور اجراییه کند. با صدور اجراییه، حکم قضایی برای توقیف اموال یا حتی جلب صادرکننده چک بدون طی مراحل طولانی دادرسی، فراهم می شود. این امتیاز برای این است که سرعت وصول مطالبات بیشتر شود و اعتماد مردم به چک حفظ گردد. واقعاً هم یک امتیاز بزرگ است.

شرایط لازم برای صدور اجراییه مستقیم چک

البته که این مزیت به همین راحتی به دست نمی آید و شرایط خاص خودش را دارد. برای اینکه بتوانید درخواست صدور اجراییه چک را بدهید، باید این موارد را رعایت کرده باشید:

• گواهینامه عدم پرداخت با کد رهگیری: وقتی چک برگشت می خورد، بانک باید یک گواهینامه عدم پرداخت صادر کند که حتماً کد رهگیری داشته باشد. بدون این مدرک، هیچ اقدامی نمی توان کرد.
• چک نباید مشروط باشد: یعنی روی متن چک، هیچ شرطی برای پرداخت قید نشده باشد. مثلاً نوشته نشده باشد اگر فلان اتفاق افتاد، این چک پرداخت شود. چک باید بدون قید و شرط صادر شده باشد.
• دستور عدم پرداخت نباید صادر شده باشد: اگر صادرکننده به خاطر سرقت، جعل، کلاهبرداری یا خیانت در امانت به بانک دستور عدم پرداخت داده باشد، دیگر نمی توانید اجراییه مستقیم بگیرید. در این موارد، قصه فرق می کند و نیاز به پیگیری های دیگری است.
• چک باید از نوع صیادی باشد: قانون جدید صدور اجراییه، بیشتر برای چک های جدید صیادی اعمال می شود که در سامانه صیاد ثبت شده اند. چک های قدیمی شرایط خاص خود را دارند که البته امکان اجراییه برای آن ها هم با رعایت شرایطی وجود دارد.

مشمولین اجراییه طبق ماده 23: چرا ضامن مشمول اجراییه مستقیم نمی شود؟

حالا می رسیم به سوال اصلی: با وجود این مزایا، چرا ضامن چک شامل اجراییه مستقیم نمی شود؟ اینجا است که پای ماده ۲۳ قانون صدور چک به میان می آید. این ماده صراحتاً می گوید که اجراییه فقط می تواند علیه صاحب حساب و صادرکننده چک صادر شود. حتی اگر صاحب حساب و صادرکننده دو شخص متفاوت باشند (مثلاً مدیرعامل شرکت چک را صادر کرده باشد)، اجراییه فقط علیه همین دو نفر است و لاغیر.

حتماً می پرسید دلیل این محدودیت چیست؟ چرا قانونگذار ضامن را مستثنی کرده است؟
دلیل اصلی این است که مسئولیت ضامن در قانون تجارت و قانون مدنی، یک مسئولیت تبعی است. یعنی مسئولیت ضامن وابسته به مسئولیت شخص اصلی (مضمون عنه) است که از او ضمانت کرده. فرض کنید شما از دوستتان ضمانت می کنید که بدهی اش را بپردازد. اگر دوستتان بدهکار نباشد، شما هم بدهکار نیستید. مسئولیت ضامن هم همین طور است. او مسئولیت صادرکننده چک را تضمین کرده است. در واقع، قانونگذار برای سرعت بخشیدن به وصول چک و جلوگیری از طولانی شدن فرآیندهای قضایی، مسیر ساده تری برای مسئول اصلی (صادرکننده) در نظر گرفته است.

ماده ۲۳ قانون صدور چک، به صراحت تاکید دارد که اجراییه چک، فقط علیه صادرکننده و صاحب حساب قابل اعمال است و این یعنی ضامن در شمول آن قرار نمی گیرد.

اگر بخواهیم کمی فنی تر به قضیه نگاه کنیم، صدور اجراییه یک فرایند بسیار سریع و بدون نیاز به اثبات گسترده دعوا است. در مورد ضامن، ماهیت مسئولیت او کمی پیچیده تر است و ممکن است نیاز به بررسی های حقوقی بیشتری باشد (مثلاً آیا واقعاً امضای او به معنای ضمانت بوده یا ظهرنویسی؟ از چه کسی ضمانت کرده؟). به همین دلیل، قانونگذار ترجیح داده است که پیگیری از ضامن، از طریق مسیر عمومی تر و دقیق تر «طرح دعوای حقوقی» انجام شود تا تمامی ابعاد ماجرا در دادگاه مورد بررسی قرار گیرد. این کار، هم حقوق ضامن را حفظ می کند و هم مسیر مطالبه وجه را برای دارنده چک مشخص و قانونی می سازد.

شناخت مسئولیت ضامن در چک و تمایز آن با ظهرنویس

اینجا که می رسیم، قضیه کمی پیچیده تر می شود. خیلی ها فکر می کنند هر امضایی پشت چک، یعنی «ضمانت». اما اینطور نیست! در دنیای چک و سفته، امضای پشت برگه می تواند دو مفهوم کاملاً متفاوت داشته باشد: «ضمانت» و «ظهرنویسی». فهمیدن تفاوت این دو، برای پیگیری حقوقی چک شما، حیاتی است.

ضامن کیست؟

ضامن کسی است که با امضای پشت چک، پرداخت وجه آن را «تضمین» می کند. یعنی او به دارنده چک اطمینان می دهد که اگر صادرکننده به هر دلیلی نتوانست یا نخواست چک را پاس کند، او مسئول پرداخت است. ضمانت می تواند از صادرکننده باشد یا حتی از یک ظهرنویس. نکته مهم این است که هدف از امضای ضامن، «تضمین» پرداخت است.

مسئولیت تضامنی و تبعی ضامن

مسئولیت ضامن هم یک بحث مهم و کلیدی است:

• مسئولیت تضامنی: این یعنی دارنده چک می تواند به هر کدام از مسئولین (صادرکننده و ضامن) که بخواهد، مراجعه کند. لازم نیست اول سراغ صادرکننده برود. می تواند تمام مبلغ را از ضامن بخواهد. یعنی اگر چک ۱۰ میلیون تومانی برگشت خورده باشد، دارنده می تواند از ضامن بخواهد که تمام ۱۰ میلیون را بپردازد. این مسئولیت «انتخابی» است، نه «ترتیبی».
• مسئولیت تبعی: اینجاست که قضیه کمی ظریف می شود. مسئولیت ضامن، «وابسته» به مسئولیت مضمون عنه (یعنی کسی که از او ضمانت شده) است. به زبان ساده، اگر صادرکننده چک اصلاً مسئول نباشد (مثلاً چک باطل شده باشد)، دیگر ضامن هم مسئولیتی ندارد. ضامن، مسئولیتش را از اصل دین می گیرد. اگر اصلی نباشد، تبعی هم نیست. برای همین، اگر ضامن از یک ظهرنویس ضمانت کرده باشد و به هر دلیلی ظهرنویس مسئولیتی نداشته باشد، ضامن او هم دیگر مسئول نیست. این ویژگی تبعی بودن مسئولیت ضامن، دلیل مهمی برای عدم امکان صدور اجراییه مستقیم علیه اوست، چون برای اثبات و بررسی آن، نیاز به دادرسی است.

تفاوت اساسی ضامن و ظهرنویس

این دو تا کلمه ممکن است شبیه به هم به نظر بیایند، اما تفاوت های اساسی دارند که در نحوه پیگیری چک شما نقش مهمی بازی می کنند:

1. هدف امضا:
   • ظهرنویس: هدف اصلی از ظهرنویسی، «انتقال» چک است. یعنی با ظهرنویسی، چک از یک نفر به نفر دیگر منتقل می شود و ظهرنویس هم خودش در قبال پرداخت چک مسئولیت پیدا می کند (مسئولیت تضامنی با صادرکننده و ظهرنویس های قبلی).
   • ضامن: هدف از ضمانت، صرفاً «تضمین» پرداخت وجه چک است، بدون اینکه چک منتقل شود. یعنی ضامن قصد انتقال چک را ندارد، بلکه می خواهد پرداخت آن را تضمین کند.
2. ماهیت مسئولیت:
   • ظهرنویس: مسئولیت ظهرنویس، مستقل از مسئولیت صادرکننده است. یعنی اگر چک به دلیل عدم پرداخت برگشت بخورد، دارنده می تواند هم سراغ صادرکننده برود، هم سراغ ظهرنویس (و ظهرنویس های قبلی).
   • ضامن: همانطور که گفتیم، مسئولیت ضامن «تبعی» است و وابسته به مسئولیت مضمون عنه (کسی که از او ضمانت کرده).
3. امکان صدور اجراییه:
   • ظهرنویس: طبق قانون جدید، اجراییه مستقیم علیه ظهرنویس هم صادر نمی شود و باید با طرح دعوای حقوقی از او مطالبه وجه کرد.
   • ضامن: همین وضعیت برای ضامن هم وجود دارد.

نحوه تشخیص ضمانت از ظهرنویسی

خب، حالا چطور بفهمیم اون امضای پشت چک، «ضمانت» بوده یا «ظهرنویسی»؟ اینجا کار کمی ظریف می شود:

• قصد طرفین: مهمترین چیز، «قصد واقعی» امضاکننده است. اگر امضا همراه با عبارتی مثل «بابت ضمانت» یا «اینجانب ضامن پرداخت هستم» باشد، کار راحت است و ضمانت محسوب می شود.
• فقدان انتقال: اگر چک به نام شخص خاصی صادر شده باشد و همان شخص آن را به بانک ارائه کرده و برگشت خورده باشد، اما پشت آن امضایی باشد، معمولاً آن امضا به قصد ضمانت از صادرکننده تلقی می شود، چون انتقالی صورت نگرفته است.
• شرایط خاص: گاهی اوقات برای تشخیص نیاز به بررسی دقیق تر اسناد و مدارک و حتی شهادت شهود در دادگاه است. به همین دلیل، حضور یک وکیل متخصص می تواند بسیار کمک کننده باشد.

به طور خلاصه، امضای پشت چک همیشه به معنای انتقال نیست. اگر قصد تضمین بوده و انتقال صورت نگرفته، آن امضا «ضمانت» تلقی می شود و دارای مسئولیت های خاص خود است که با مسئولیت ظهرنویس متفاوت است.

راهکار قانونی صحیح: طرح دعوای مطالبه وجه علیه ضامن چک

همانطور که تا الان فهمیدیم، برای مطالبه وجه از ضامن چک، نمی توانیم مستقیم سراغ اجراییه برویم. اینجاست که تنها راه قانونی و البته صحیح، «طرح دعوای حقوقی مطالبه وجه» در دادگاه است. این مسیر شاید کمی طولانی تر به نظر برسد، اما مطمئن ترین راه برای رسیدن به حقتان است.

ضرورت طرح دعوا

وقتی می گوییم طرح دعوا، منظورمان این است که باید یک دادخواست حقوقی تنظیم کرده و آن را به دادگاه تقدیم کنیم تا دادگاه به موضوع رسیدگی کند و در نهایت، حکم به پرداخت وجه علیه ضامن صادر شود. این ضرورت به دلیل ماهیت تبعی مسئولیت ضامن و نیاز به بررسی دقیق تر قضایی است.

مراحل گام به گام طرح دادخواست مطالبه وجه از ضامن

حالا بیایید ببینیم برای این کار، دقیقاً چه قدم هایی باید برداریم:

۱. جمع آوری مستندات

قبل از هر اقدامی، باید مدارک و مستندات لازم را جمع آوری کنید. این مدارک شامل موارد زیر است:

• اصل لاشه چک: همان برگ چکی که برگشت خورده است.
• گواهینامه عدم پرداخت: مدرکی که بانک مبنی بر عدم موجودی و برگشت خوردن چک به شما داده است. حتماً مطمئن شوید که کد رهگیری دارد.
• اسناد اثبات ضمانت (در صورت لزوم): اگر امضای ضامن به وضوح مشخص نیست که بابت ضمانت بوده، یا اگر قراردادی جداگانه برای ضمانت وجود دارد، آن ها را هم باید جمع آوری کنید.
• مدارک شناسایی خواهان (دارنده چک): کارت ملی و شناسنامه شما.

۲. تنظیم دادخواست مطالبه وجه

این مرحله یکی از مهمترین بخش ها است و بهتر است با کمک یک وکیل متخصص انجام شود. دادخواست باید شامل اطلاعات زیر باشد:

• خواهان: مشخصات کامل شما به عنوان دارنده چک.
• خوانده: مشخصات کامل ضامن چک (و در صورت تمایل، صادرکننده چک به عنوان خوانده دوم).
• خواسته: مطالبه وجه چک به مبلغ مشخص، به همراه خسارت تأخیر تأدیه (جریمه دیرکرد) و هزینه های دادرسی.
• شرح دعوا: در این بخش باید به طور کامل و واضح توضیح دهید که چه اتفاقی افتاده. مثلاً «اینجانب دارنده یک فقره چک به شماره… هستم که توسط آقای/خانم… صادر و توسط آقای/خانم… به عنوان ضامن امضا شده است. چک مذکور به دلیل عدم موجودی برگشت خورده و گواهینامه عدم پرداخت صادر شده است. حال با توجه به مسئولیت تضامنی خواندگان، تقاضای مطالبه وجه چک به همراه خسارات قانونی را دارم.»
• تاکید بر ذکر مسئولیت تضامنی ضامن: حتماً در دادخواست قید کنید که ضامن دارای مسئولیت تضامنی با صادرکننده است. این امر به دادگاه کمک می کند تا در صدور رای، هر دو نفر را مسئول بشناسد و دست شما برای وصول از هر کدام که اموال بیشتری دارد، بازتر باشد.

۳. مرجع صالح برای رسیدگی

بعد از تنظیم دادخواست، باید آن را به دادگاه مناسب ببرید:

• دادگاه حقوقی: بر اساس مبلغ چک، دادگاه صالح می تواند شورای حل اختلاف (اگر مبلغ خواسته کمتر از نصاب قانونی شورا باشد، که در حال حاضر یک میلیارد ریال است) یا دادگاه عمومی حقوقی باشد.
• صلاحیت محلی: برای تعیین دادگاه، معمولاً می توانید در دادگاه محل اقامت خوانده (ضامن)، یا محل صدور چک (محل بانک محال علیه) یا محل انعقاد قرارداد ضمانت، دادخواست خود را مطرح کنید.

۴. پرداخت هزینه های دادرسی

بر اساس مبلغی که در دادخواست مطالبه کرده اید، باید هزینه های دادرسی را پرداخت کنید. این هزینه بر اساس درصدی از مبلغ خواسته محاسبه می شود و در مراحل مختلف پرونده باید پرداخت شود.

۵. ابلاغ دادخواست و تشکیل جلسه رسیدگی

بعد از ثبت دادخواست و پرداخت هزینه ها، دادخواست شما به ضامن (خوانده) ابلاغ می شود و تاریخ جلسه رسیدگی تعیین می گردد. هر دو طرف باید در جلسه دادگاه حاضر شوند و توضیحات خود را ارائه دهند.

۶. صدور رای و مرحله اجرای حکم

پس از بررسی ادله و دفاعیات طرفین، دادگاه رای صادر می کند. اگر رای به نفع شما باشد و ضامن محکوم به پرداخت وجه شود، این رای قطعی شده و وارد مرحله «اجرای حکم» می شود. در این مرحله، می توانید درخواست توقیف اموال ضامن (مانند حساب بانکی، ملک، خودرو) را بدهید تا مبلغ چک وصول شود.

نقش وکیل متخصص در این فرایند

مسیر حقوقی مطالبه وجه از ضامن، هرچند پیچیدگی های اجراییه مستقیم را ندارد، اما به دلیل جزئیات حقوقی و مراحل قضایی، بهتر است از همان ابتدا با یک وکیل متخصص مشورت کنید. وکیل می تواند در تنظیم صحیح دادخواست، ارائه دلایل و مستندات، شرکت در جلسات دادگاه و پیگیری مرحله اجرای حکم، به شما کمک زیادی کند و از اشتباهات احتمالی جلوگیری نماید. به قول معروف، کار را دست کاردان بسپارید تا با خیال راحت تری به نتیجه برسید.

نکات حقوقی مهم و پرتکرار در خصوص مسئولیت ضامن چک

وقتی پای چک و ضمانت به میان می آید، سوالات و ابهامات زیادی پیش می آید. اینجا به چند نکته مهم و پرتکرار اشاره می کنیم که حسابی به دردتان می خورد و می تواند از سردرگمی شما کم کند.

خسارت تاخیر تادیه و حق الوکاله: آیا می توان این موارد را نیز از ضامن مطالبه کرد؟

بله، خبر خوب اینکه وقتی دعوای حقوقی مطالبه وجه را علیه ضامن مطرح می کنید، می توانید علاوه بر اصل مبلغ چک، خسارت تأخیر تأدیه (جریمه دیرکرد) و همچنین هزینه های دادرسی و حق الوکاله وکیل را هم از ضامن مطالبه کنید. برخلاف اجراییه مستقیم که فقط شامل اصل مبلغ چک و حق الوکاله طبق تعرفه می شود، در دعوای حقوقی، این امکان برای شما وجود دارد که تمام خسارات وارده را بطلبید. مبدأ محاسبه خسارت تأخیر تأدیه چک نیز، از تاریخ سررسید چک است و نه تاریخ برگشت آن، که این هم یک نکته مهم است.

مهلت قانونی برای شکایت از ضامن

این یکی از سوالات پرتکرار است: «تا کی فرصت دارم از ضامن شکایت کنم؟» پاسخ این است که مهلت شکایت از ضامن، معمولاً وابسته به مهلت شکایت از مضمون عنه (کسی که از او ضمانت شده) است. اگر ضامن از صادرکننده چک ضمانت کرده باشد و مسئولیت صادرکننده به دلیل گذشت زمان ساقط نشده باشد، شما هم می توانید از ضامن مطالبه وجه کنید. در واقع، مسئولیت ضامن تا زمانی پابرجاست که مسئولیت مضمون عنه پابرجا باشد. اما به طور کلی، بهتر است هرچه سریع تر پس از برگشت خوردن چک، اقدامات قانونی را شروع کنید تا مشمول مرور زمان های احتمالی نشوید.

فوت صادرکننده یا ضامن: وضعیت حقوقی چک در صورت فوت هر یک از طرفین

زندگی غیرقابل پیش بینی است و ممکن است صادرکننده یا حتی ضامن فوت کند. در این صورت، تکلیف چک چه می شود؟

• فوت صادرکننده: اگر صادرکننده چک فوت کند، دارنده چک می تواند علیه ورثه متوفی (به میزان سهم الارث هر یک) دادخواست مطالبه وجه مطرح کند. البته در این مورد، ورثه باید حتماً مراحل انحصار وراثت را طی کرده باشند.
• فوت ضامن: اگر ضامن فوت کند، مسئولیت پرداخت وجه چک به ورثه او منتقل می شود و شما می توانید علیه ورثه ضامن فوت شده، دادخواست مطالبه وجه دهید.

در هر دو حالت، نیازی نیست که نگران باشید که حق تان از بین می رود، فقط مسیر پیگیری ممکن است کمی تغییر کند.

چک های قدیمی (غیرصیادی) و وضعیت ضامن: آیا تفاوتی با چک های صیادی وجود دارد؟

بله، تا قبل از قانون جدید، چک های قدیمی (غیرصیادی) شرایط خاص خود را داشتند. اما با قانون جدید، تفاوت عمده ای در نحوه پیگیری از ضامن بین چک های صیادی و غیرصیادی وجود ندارد. یعنی در هر دو حالت، برای مطالبه وجه از ضامن، باید دعوای حقوقی مطالبه وجه را در دادگاه مطرح کنید و امکان صدور اجراییه مستقیم علیه او وجود ندارد. نکته مهم در چک های غیرصیادی، مسئله مرور زمان است که باید حتماً به آن توجه کنید.

پذیرش یا رد درخواست اجراییه اشتباهی: توضیح در مورد وضعیت اجراییه هایی که به اشتباه علیه ضامن صادر می شوند

گاهی اوقات، به دلیل عدم آگاهی یا اشتباهات دفتری، ممکن است دادگاه به اشتباه برای ضامن چک هم اجراییه صادر کند. در چنین مواردی، اگر ضامن یا وکیل او متوجه شوند، می توانند اعتراض کنند. دادگاه موظف است به محض اطلاع از این اشتباه، اجراییه صادر شده علیه ضامن را باطل کند. اجراییه فقط و فقط برای صادرکننده و صاحب حساب است. این یک اصل حقوقی محکم است و هیچ کس نمی تواند آن را نادیده بگیرد.

نظریات مشورتی قوه قضائیه

اداره حقوقی قوه قضائیه که مرجع رسمی پاسخ به استعلامات حقوقی است، بارها و بارها در نظریات مشورتی خود تاکید کرده است که امکان صدور اجراییه مستقیم علیه ضامن چک و ظهرنویس وجود ندارد. این نظریات، مبنای حقوقی محکمی برای عملکرد دادگاه ها و توجیه کننده همین بحثی است که ما الان داشتیم. این موضوع نشان می دهد که قانون در این زمینه صریح و روشن است و جای هیچ گونه تفسیر دیگری باقی نمی گذارد.

طبق نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه، صدور اجراییه چک صرفاً علیه صاحب حساب و صادرکننده چک امکان پذیر است و ظهرنویس و ضامن مشمول این قاعده نمی شوند.

این نکات به شما کمک می کند تا با دید بازتری در مسیر مطالبه وجه از ضامن قدم بردارید و از حقوق خود به بهترین شکل دفاع کنید. هیچ وقت از پیگیری حقوقی نترسید، فقط با آگاهی کامل جلو بروید.

نتیجه گیری

در این مقاله به صورت مفصل و با زبان خودمانی صحبت کردیم که وقتی چک شما برگشت می خورد و پای ضامن در میان است، مسیر قانونی چگونه است. خلاصه کلام اینکه، فراموش نکنید که مزیت صدور اجراییه چک علیه ضامن به طور مستقیم، طبق قانون جدید صدور چک، وجود ندارد. پس گول حرف های نادرست یا برداشت های غلط را نخورید. برای مطالبه وجه از ضامن، باید حتماً از طریق طرح دعوای حقوقی مطالبه وجه چک اقدام کنید.

این مسیر، هرچند شاید در نگاه اول طولانی تر به نظر برسد، اما تنها راه قانونی و اثربخش برای احقاق حق شماست. از جمع آوری دقیق مدارک تا تنظیم صحیح دادخواست و پیگیری در دادگاه، هر گام نیاز به دقت و آگاهی دارد. بهترین توصیه ما برای شما این است که در این مسیر، حتماً از مشاوره یک وکیل متخصص در امور چک و اسناد تجاری استفاده کنید. یک وکیل باتجربه می تواند تمام مراحل را برای شما تسهیل کند، از اشتباهات احتمالی جلوگیری کند و به شما کمک کند تا در کمترین زمان ممکن و با اطمینان خاطر، به نتیجه دلخواهتان برسید و حق خود را بگیرید.