تفاوت وکیل معاضدتی و تسخیری

وقتی پای مسائل حقوقی یا کیفری به میان می آید، داشتن یک وکیل خوب و کاربلد حسابی به داد آدم می رسد. راستش را بخواهید، گاهی اوقات بدون وکیل، حتی اگر حق هم با شما باشد، ممکن است نتوانید آن طور که باید از خودتان دفاع کنید و حقتان ضایع شود. اما مشکل اینجاست که هزینه های وکالت اصلاً کم نیست و هر کسی از پسش برنمی آید. خوشبختانه، نظام حقوقی ما برای چنین مواقعی فکرش را کرده و دو راهکار مهم به اسم «وکیل معاضدتی» و «وکیل تسخیری» در نظر گرفته است. این دو نوع وکالت کمک می کنند تا همه، بدون توجه به وضعیت مالی شان، بتوانند به وکیل دسترسی داشته باشند. اما فرق این دو تا دقیقاً چیست؟ و کی باید سراغ کدامشان برویم؟ در این مقاله می خواهیم حسابی درباره این دو نوع وکیل صحبت کنیم، شرایط و نحوه درخواستشان را قدم به قدم توضیح دهیم و مهم تر از همه، تفاوت های کلیدی شان را برایتان روشن کنیم تا دیگر هیچ ابهامی باقی نماند.

داشتن وکیل، یکی از مهم ترین حقوق هر شهروند برای دفاع از خودش در دادگاه هاست. فرقی نمی کند که خواهان باشید یا خوانده، متهم باشید یا شاکی؛ حضور یک وکیل می تواند مسیر پرونده شما را به کلی تغییر دهد. اما این حق مهم، نباید به خاطر موانع مالی برای کسی محدود شود. در ایران، برای تضمین همین حق دفاع، دو نهاد حقوقی مهم یعنی وکیل معاضدتی و وکیل تسخیری پیش بینی شده اند. این دو، اگرچه هر دو برای کمک به افرادی هستند که توانایی پرداخت هزینه های وکیل خصوصی را ندارند، اما در جزئیات، کاربردها و شرایطشان تفاوت های اساسی دارند. بیایید با هم ببینیم این تفاوت ها در کجاها نمایان می شوند و هر کدام به درد چه پرونده هایی می خورند.

اصلا وکیل معاضدتی کیه؟ (وکیل حقوقی رایگان)

بیایید از وکیل معاضدتی شروع کنیم. خیلی ساده بخواهیم بگوییم، وکیل معاضدتی وکیلی است که از طرف کانون وکلای دادگستری یا مرکز وکلای قوه قضاییه، برای اشخاصی تعیین می شود که برای پیگیری یک پرونده حقوقی (مثل دعاوی مالی، خانوادگی، ملکی و…) نیاز به وکیل دارند، ولی واقعاً از نظر مالی نمی توانند حق الوکاله یک وکیل خصوصی را بپردازند. فلسفه وجودی این نوع وکالت این است که هیچ کس نباید به خاطر فقر، از حق دسترسی به عدالت و دفاع محروم بماند.

شرایط درخواست وکیل معاضدتی چیه؟

خب، اینکه هر کسی بگوید پول ندارم و وکیل معاضدتی بخواهد، که نمی شود! برای اینکه بتوانید از این امکان استفاده کنید، باید یک سری شرایط خاص داشته باشید:

• اولین و مهم ترین شرط، درخواست کتبی خود شماست. یعنی باید رسماً به مراجع مربوطه اعلام کنید که وکیل معاضدتی می خواهید.
• دومین شرط، اثبات عدم تمکن مالی است. یعنی باید نشان دهید که واقعاً توانایی مالی پرداخت حق الوکاله را ندارید. این اثبات معمولاً با ارائه مدارکی مثل استشهادیه محلی، گواهی از سازمان های حمایتی مثل کمیته امداد، یا مدارک دیگری که وضعیت مالی شما را نشان می دهد، انجام می شود.
• سومین نکته این است که شما باید ذی نفع در دعوا باشید. یعنی پرونده ای که می خواهید برایش وکیل بگیرید، مستقیم به شما ربط داشته باشد.
• چهارمین شرط هم این است که ادعایی که مطرح می کنید، بی اساس نباشد. یعنی کانون وکلا یا مرکز وکلا قبل از معرفی وکیل، بررسی می کنند که آیا واقعاً شانس موفقیت در پرونده وجود دارد یا نه و آیا ادعای شما پایه و اساس قانونی دارد. نمی توانید برای یک دعوای واهی و بدون سند و مدرک، وکیل معاضدتی بگیرید.
• و در نهایت، یادتان باشد که وکیل معاضدتی فقط برای دعاوی حقوقی (مدنی) تعیین می شود، نه پرونده های کیفری.

مرجع تعیین وکیل معاضدتی کجاست؟

همان طور که گفتیم، وکیل معاضدتی از سوی اداره معاضدت کانون وکلای دادگستری (اگر کانون منطقه شما اداره معاضدت داشته باشد) یا مرکز وکلای قوه قضاییه تعیین می شود. شما باید به این مراجع مراجعه کرده و درخواست خود را ثبت کنید. دادگاه در انتخاب و تعیین وکیل معاضدتی نقشی ندارد و این موضوع بر عهده این نهادهای وکالتی است.

حق الوکاله وکیل معاضدتی چطور پرداخت میشه؟

یکی از سؤالات مهم، بحث حق الوکاله است. اصولاً شما در ابتدا نیازی به پرداخت حق الوکاله به وکیل معاضدتی ندارید. اما یک نکته ظریف اینجاست: اگر پرونده شما یک دعوای مالی باشد و شما در نهایت در این دعوا پیروز شوید و پولی به شما برسد (محکوم به وصول شود)، در این حالت یک بخش از حق الوکاله (که معمولاً بر اساس تعرفه مصوب و مبلغ کمی است) از همان پولی که به دست آورده اید، به وکیل پرداخت می شود. اگر هم پرونده مالی نباشد یا شما در دعوای مالی پیروز نشوید و پولی عایدتان نشود، در این صورت حق الوکاله وکیل از محل اعتبارات کانون وکلا یا مرکز وکلا پرداخت می شود و شما هیچ هزینه ای نمی دهید.

خیلی ها فکر می کنند وکیل معاضدتی یعنی وکیل رایگانِ مطلق. اما باید بدانید که اگر در یک پرونده مالی با کمک این وکیل پیروز شوید و پولی به دست بیاورید، بخشی از حق الوکاله از همان مبلغ به وکیل تعلق می گیرد.

حالا وکیل تسخیری چیه؟ (وکیل کیفری اجباری)

خب، نوبت می رسد به وکیل تسخیری. وکیل تسخیری هم مثل وکیل معاضدتی برای حمایت از افرادی است که توانایی مالی ندارند، اما با یک فرق بزرگ: وکیل تسخیری فقط و فقط برای امور کیفری (جرایم و مجازات ها) و آن هم برای متهم پرونده تعیین می شود. یعنی اگر کسی متهم به جرمی شده و نمی تواند وکیل بگیرد، دادگاه (نه کانون وکلا) برای او وکیل تعیین می کند تا حق دفاعش از بین نرود. این کار برای تضمین یک دادرسی عادلانه و مطابق با اصول قانونی است.

شرایط درخواست وکیل تسخیری چیه؟

برای گرفتن وکیل تسخیری هم شرایطی وجود دارد که البته با وکیل معاضدتی فرق می کند:

• باز هم متهم باید درخواست کند که توانایی مالی گرفتن وکیل را ندارد.
• دادگاه هم باید عدم تمکن مالی متهم را احراز کند. یعنی تشخیص دهد که متهم واقعاً نمی تواند وکیل بگیرد.
• اما یک مورد خیلی مهم و خاص اینجاست: در برخی از جرایم که خیلی هم جدی و سنگین هستند، حتی اگر متهم خودش هم درخواست وکیل تسخیری نکند، دادگاه مکلف است که برای او وکیل تعیین کند! این یعنی حق دفاع در این جرایم آن قدر مهم است که حتی اگر متهم نخواهد، دولت باید برایش وکیل بگیرد.

چه جرایمی نیاز به وکیل تسخیری اجباری دارند؟

این جرایم مهم که دادگاه حتماً باید برای متهم وکیل تسخیری بگیرد، شامل موارد زیر هستند:

1. جرائم موجب مجازات سلب حیات (مثل اعدام).
2. جرائم موجب حبس ابد.
3. جرائم موجب قطع عضو.
4. جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی که یک سوم دیه کامل یا بیشتر داشته باشند.
5. جرائم موجب مجازات تعزیری درجه چهار و بالاتر.
6. در جرائم اطفال و نوجوانان، اگر صلاحیت رسیدگی به آن در دادگاه کیفری یک باشد یا مستلزم پرداخت دیه یا ارش بیش از خمس دیه کامل باشد یا جرائم تعزیری درجه شش و بالاتر.

همان طور که می بینید، این موارد پرونده های خیلی جدی هستند که قانونگذار تأکید ویژه ای بر حضور وکیل در آن ها دارد.

مرجع تعیین وکیل تسخیری کجاست؟

وکیل تسخیری را دادگاهی که به پرونده رسیدگی می کند، تعیین می کند. قاضی پرونده بر اساس تشخیص خود و با توجه به شرایط قانونی، یک وکیل را به عنوان وکیل تسخیری برای متهم مشخص می کند.

حق الوکاله وکیل تسخیری چطوری پرداخت میشه؟

در مورد وکیل تسخیری، داستان پرداخت حق الوکاله کاملاً فرق می کند. در اینجا، متهم هیچ وظیفه ای برای پرداخت حق الوکاله ندارد و هزینه های وکیل تسخیری توسط قوه قضاییه پرداخت می شود. یعنی کاملاً رایگان برای متهم!

فرق های اصلی وکیل معاضدتی و تسخیری رو بشناسیم

خب، تا اینجا هر کدام از این دو نوع وکالت را جداگانه بررسی کردیم. حالا وقت آن است که تفاوت های کلیدی شان را کنار هم بگذاریم تا قضیه برایتان کاملاً روشن شود. این تفاوت ها هم در نوع پرونده، هم در مرجع تعیین و هم در نحوه پرداخت حق الوکاله است.

ویژگی	وکیل معاضدتی	وکیل تسخیری
نوع دعوا	حقوقی (مثل دعاوی مالی، خانوادگی، ملکی)	کیفری (جرایم و مجازات ها)
متقاضی (موکل)	خواهان یا خوانده (هر دو طرف دعوای حقوقی)	فقط متهم (در دعوای کیفری)
مرجع تعیین کننده	اداره معاضدت کانون وکلای دادگستری یا مرکز وکلای قوه قضاییه	دادگاهی که به پرونده رسیدگی می کند
نحوه پرداخت حق الوکاله	در صورت برد در دعوای مالی، از محل محکوم به؛ در غیر این صورت از محل اعتبارات کانون/مرکز	توسط قوه قضاییه پرداخت می شود (کاملاً رایگان برای متهم)
شرط محق بودن ادعا	ادعای مطروحه باید بی اساس نباشد و محق بودن محتمل باشد	برای تضمین حق دفاع متهم است و محق بودن یا بی گناهی او شرط نیست
اجباری بودن تعیین وکیل	تعیین وکیل با درخواست متقاضی است (اختیاری)	در جرائم سنگین (مثل اعدام، حبس ابد و…) حتی بدون درخواست متهم، اجباری است
هدف اصلی	کمک به دسترسی افراد کم بضاعت به عدالت در امور مدنی	تضمین حق دفاع و رعایت اصول دادرسی عادلانه در امور جزایی

۱. نوع دعاوی: حقوقی کجا، کیفری کجا؟

شاید این مهم ترین تفاوت باشد. وکیل معاضدتی مخصوص پرونده های حقوقی است؛ مثلاً اگر مشکلی در مورد ارث، طلاق، مطالبه وجه، قراردادها یا ملک و املاک دارید، باید دنبال وکیل معاضدتی باشید. اما وکیل تسخیری فقط و فقط برای پرونده های کیفری به کار می آید، یعنی وقتی شما متهم به جرمی شده اید و باید از خودتان دفاع کنید. پس قبل از هر کاری، ببینید پرونده تان حقوقی است یا کیفری!

۲. متقاضی (موکل): کی می تونه درخواست بده؟

در پرونده های حقوقی، هم خواهان (کسی که شکایت کرده) و هم خوانده (کسی که ازش شکایت شده) می توانند برای گرفتن وکیل معاضدتی اقدام کنند، البته به شرط داشتن شرایط. اما در پرونده های کیفری، فقط متهم است که می تواند درخواست وکیل تسخیری بدهد. شاکی پرونده (کسی که شکایت کرده) در امور کیفری، نمی تواند وکیل تسخیری بگیرد و اگر توانایی مالی نداشته باشد، باید خودش به دنبال راه حل دیگری باشد.

۳. مرجع تعیین کننده: کی وکیل رو معرفی می کنه؟

برای وکیل معاضدتی، شما باید به کانون وکلای دادگستری یا مرکز وکلای قوه قضاییه مراجعه کنید و درخواستتان را آنجا ثبت کنید. خود دادگاه در این زمینه دخالتی ندارد. ولی برای وکیل تسخیری، این دادگاهی است که پرونده شما را رسیدگی می کند که وکیل را برایتان تعیین و معرفی می کند. یعنی قاضی پرونده این کار را انجام می دهد.

۴. نحوه پرداخت حق الوکاله: پولشو کی میده؟

در مورد وکیل تسخیری، داستان خیلی ساده است: هیچ پولی از متهم گرفته نمی شود و حق الوکاله او را قوه قضاییه پرداخت می کند. تمام! اما در مورد وکیل معاضدتی، قضیه کمی پیچیده تر است. اگر پرونده شما جنبه مالی داشته باشد و در نهایت به نفع شما تمام شود و مبلغی به شما برسد، در این صورت باید یک بخش (که البته مبلغ کمی است و طبق تعرفه تعیین می شود) از همان مبلغ برنده شده را به وکیلتان بدهید. اگر هم پرونده مالی نباشد یا شما در دعوای مالی پیروز نشوید، آن وقت کانون یا مرکز وکلا هزینه وکیل را پرداخت می کنند.

۵. شرط محق بودن ادعا: باید حتماً حق باهاتون باشه؟

برای گرفتن وکیل معاضدتی، اداره معاضدت بررسی می کند که ادعای شما بی پایه و اساس نباشد و شانس موفقیت در پرونده وجود داشته باشد. یعنی اگر دعوایتان بی مورد باشد، وکیل معاضدتی به شما تعلق نمی گیرد. اما در مورد وکیل تسخیری، این شرط وجود ندارد. دادگاه فقط برای تضمین حق دفاع متهم، وکیل تعیین می کند و فرقی نمی کند که متهم مجرم باشد یا بی گناه. هدف، این است که متهم در هر شرایطی بتواند از خودش دفاع کند.

۶. اجباری بودن تعیین وکیل: باید خودت بخوای یا نه؟

در مورد وکیل معاضدتی، شما باید خودتان درخواست دهید و این یک انتخاب است. اما در پرونده های کیفری خاص و سنگین که بالاتر توضیح دادیم (مثل جرایم اعدام، حبس ابد و…)، تعیین وکیل تسخیری اجباری است و حتی اگر متهم نخواهد هم دادگاه برایش وکیل تعیین می کند تا حقش ضایع نشود.

۷. هدف اصلی: چه هدفی دنبال میشه؟

هدف اصلی از وکیل معاضدتی، کمک به افراد کم بضاعت برای دسترسی به عدالت در امور حقوقی و مدنی است. اما هدف اصلی از وکیل تسخیری، تضمین حق دفاع متهم و رعایت اصول دادرسی عادلانه در امور جزایی است.

چطور درخواست وکیل معاضدتی و تسخیری بدیم؟

حالا که تفاوت ها را فهمیدید، اگر خدای نکرده نیازی به این وکیل ها پیدا کردید، بدانید که چطور باید اقدام کنید:

برای درخواست وکیل معاضدتی:

1. اول از همه باید به اداره معاضدت کانون وکلای دادگستری شهرتان یا مرکز وکلای قوه قضاییه مراجعه کنید.
2. یک درخواست کتبی برای تعیین وکیل معاضدتی بنویسید و همراه با مدارک شناسایی خودتان (مثل کارت ملی) ارائه دهید.
3. تمام مدارک و مستندات مربوط به پرونده و دعوایتان را (مثل قراردادها، سند مالکیت، دادخواست، اظهارنامه و…) به همراه داشته باشید.
4. مهم تر از همه، باید عدم تمکن مالی خودتان را اثبات کنید. برای این کار می توانید استشهادیه محلی (گواهی چند نفر از همسایه ها یا اهالی که شما را می شناسند و وضعیت مالی تان را تأیید می کنند)، گواهی از سازمان های حمایتی (مثل کمیته امداد یا بهزیستی) و هر مدرکی که نشان دهنده ناتوانی شما در پرداخت حق الوکاله باشد، ارائه دهید.
5. درخواست شما بررسی می شود و در صورت تأیید، یک وکیل معاضدتی به شما معرفی خواهد شد.

برای درخواست وکیل تسخیری:

1. اگر در یک پرونده کیفری متهم هستید و توانایی گرفتن وکیل ندارید، کافیست در دادگاه یا زمانی که با قاضی پرونده صحبت می کنید، اعلام کنید که نمی توانید وکیل بگیرید.
2. ممکن است از شما بخواهند که یک فرم درخواست در دادگاه تکمیل کنید و عدم تمکن مالی خود را اعلام نمایید.
3. در آن جرائم خاص و سنگین که بالاتر گفتیم، دادگاه خودش بدون نیاز به درخواست شما، اقدام به تعیین وکیل تسخیری می کند تا حق دفاعتان محفوظ بماند.
4. نیازی به مراجعه به کانون وکلا یا مرکز وکلا نیست؛ همه چیز در خود دادگاه انجام می شود.

یه نکته مهم: آیا وکیل معاضدتی می تونه پرونده رو قبول نکنه؟

یکی از دغدغه هایی که ممکن است برایتان پیش بیاید این است که اگر وکیل معاضدتی یا تسخیری برایتان تعیین شد، آیا او می تواند پرونده را نپذیرد یا سرسری کار کند؟ در قانون ما، وکلا تعهد و وظیفه دارند که پرونده های معاضدتی را قبول کنند. طبق مقررات، معمولاً هر وکیل در سال باید تعداد مشخصی (مثلاً ۳ پرونده) از این نوع پرونده ها را بپذیرد. اگر وکیلی بدون دلیل موجه از پذیرش پرونده ای که به او ارجاع شده سرباز بزند یا در پیشبرد آن کوتاهی کند، این کار تخلف محسوب شده و می تواند برایش عواقبی داشته باشد. پس خیالتان راحت باشد که وکیلی که برایتان تعیین می شود، باید وظیفه اش را به درستی انجام دهد.

البته باید بدانید که در وکالت معاضدتی، شما حق انتخاب وکیل خاصی را ندارید و وکیل از طرف اداره معاضدت به شما معرفی می شود. بعد از اینکه وکیلی برایتان تعیین شد، دیگر نمی توانید درخواست کنید که وکیل دیگری جایگزین او شود.

کلام آخر: چرا این وکیل ها انقدر مهمن؟

دیدیم که وکیل معاضدتی و وکیل تسخیری، هر کدام با کارکردها و شرایط متفاوتشان، نقش حیاتی در سیستم قضایی ما بازی می کنند. این دو نهاد، در واقع دو بال پرواز عدالت هستند که کمک می کنند هیچ کس به خاطر وضعیت مالی نامناسبش، از حق طبیعی دفاع و دسترسی به دادگاه محروم نشود. این یعنی هر کسی، صرف نظر از دارایی و موقعیت اجتماعی اش، می تواند در برابر قانون بایستد و از حقوقش دفاع کند.

پس اگر خودتان یا کسی از اطرافیانتان با مشکلات حقوقی یا کیفری مواجه شدید و هزینه های وکیل خصوصی برایتان سنگین بود، فراموش نکنید که این امکانات قانونی برای شما فراهم شده اند. با آشنایی با تفاوت های این دو وکیل و دانستن نحوه درخواستشان، می توانید گام درستی بردارید و از این حقوق مهم خود بهره مند شوید. یادتان باشد، همیشه برای مسائل حقوقی پیچیده، بهتر است با یک متخصص حقوقی مشورت کنید تا بهترین و درست ترین راهکار را پیدا کنید.