کاندیداتوری یک قاچاقچی، یک ساواکی و یک زندانی در انتخابات ریاست جمهوری /ردصلاحیت بازرگان جنجالی شد/رقبای آیت الله خامنه ای در انتخابات چه کسانی بودند؟

فهیمه نظری: ثبت نام کاندیداهای دور چهارم ریاست جمهوری روز چهارشنبه 26 تیر 1364 آغاز شد. این خبر را روز سه شنبه 25 تیر وزارت کشور به ریاست ناطق نوری با صدور اطلاعیه ای که در روزنامه ها منتشر شد به آگاهی عموم رساند. متن اطلاعیه به این شرح بود:

بسمه تعالی

در اجرای اصول یکصدوچهارده، یکصدوشانزده و یکصدونوزدهم قانون اساسی و هم چنین مفاد قانون انتخابات ریاست جمهوری برگزاری چهارمین انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران را در روز جمعه مورخ 25 مرداد 1364 در داخل و خارج کشور اعلام می دارد، کلیه ی داوطلبان ریاست جمهوری می توانند به منظور ثبت نام و تسلیم پرسش نامه مربوطه از روز چهارشنبه 26 لغایت یک شنبه 30 تیرماه جاری جمعا به مدت 5 روز با ارایه ی عین شناسنامه ی عکس دار، به همراه 4 نسخه تصویر تمامی صفحات شناسنامه و 12 قطعه عکس 6 در 4 که سال جاری گرفته شده باشد در ساعت اداری به ستاد انتخابات کشور مستقر در ساختمان وزارت کشور واقع در خیابان دکتر فاطمی مراجعه و ثبت نام نمایند. (کیهان، 25 تیر 64)

معاون سیاسی اجتماعی وزارت کشور نیز اعلام کرد که این انتخابات جمعه 25 مرداد (64) برگزار و نتیجه ی آن حداکثر تا تاریخ 18 شهریور مشخص خواهد شد.

در این دوره از انتخابات ریاست جمهوری ایران بر اساس گفته های مصطفی تهرانی، سرپرست وقت ستاد انتخابات وزارت کشور، حدود 24 هزار شعبه اخذ رای در سراسر کشور و حدود 23 میلیون اوراق اخذ رای پیش بینی شده بود که در صورت لزوم بر تعداد آن ها افزوده می شد. تهرانی درباره ی سن رای دهندگان نیز گفت: «کلیه ی متولدینی که قبل از 25ر5ر1349 متولد شده باشند می توانند در این انتخابات شرکت کنند.» (کیهان: 26 تیر 64) یعنی کسانی که سن شان 15 سال تمام به بالا بود. برای اخذ آرا از ایرانیان خارج از کشور نیز حدود 400 حوزه و 650 هزار برگ رای در نظر گرفته شده بود.

ثبت نام یک ساواکی و یک قاچاقچی

صبح روز چهارشنبه 26 تیر 64 با شروع ساعت کار رسمی ادارات، ثبت نام از داوطلبان شرکت در انتخابات دور چهارم ریاست جمهوری آغاز، و تا پایان آن روز (بنا بر تماس خبرنگار کیهان با یک مقام آگاه/ 26 تیر 64) سه نفر برای ثبت نام در انتخابات ریاست جمهوری به وزارت کشور مراجعه کردند. در روز پنج شنبه 27 تیرماه یعنی دومین روز ثبت نام کاندیداها، نیز هشت نفر نامزد شرکت در انتخابات ریاست جمهوری شدند. این تعداد تا پایان وقت اداری یک شنبه 30 تیر 64 که آخرین مهلت ثبت نام نامزدهای شرکت در انتخابات ریاست جمهوری بود به 50 نفر رسید. بنا بر گزارش خبرنگار کیهان حدود ساعت یک بعدازظهر همین روز یعنی در آخرین مهلت ثبت نام کاندیداها، «مهندس مصطفی میرسلیم مشاور عالی ریاست جمهوری در محل وزارت کشور حضور یافت و از طرف حجت الاسلام سید علی خامنه ای مدارک لازم را برای ثبت نام تسلیم وزارت کشور کرد.» (کیهان 31 تیر 64)

علاوه بر ایشان در میان ثبت نام کنندگان نام افرادی چون مهندس بازرگان، حبیب الله عسگراولادی، مسیح مهاجری و محمدمهدی عبدخدایی نیز به چشم می خورد.

اما نکته ی قابل تامل این بود که بسیاری از شرکت کنندگان از افراد عادی و حتی جنجال برانگیز بودند. به گونه ی که روز چهارشنبه 16 مرداد 64 علی اکبر ناطق نوری وزیر وقت کشور با بیان این که در بین کاندیداها عده ی زیادی با شرط اول که رییس جمهور باید از رجال سیاسی و مذهبی باشد حذف شده و کنار رفتند گفت: «مثلا در بین کاندیداها یک ساواکی و یک قاچاقچی بود که حذف شدند، همچنین بابک زهرایی ک یکی از کاندیداها بود که شورای نگهبان صلاحیت این گونه افراد را رد کرد…» (کیهان: پنج شنبه 17 مرداد 1364)

اعلام اسامی نامزدهای نهایی

پس از پایان یافتن مدت قانونی بررسی صلاحیت کاندیداهای چهارمین دوره ی ریاست جمهوری و اعلام اسامی تاییدشده از سوی شورای نگهبان، وزیر وقت کشور طی اطلاعیه ای اسامی کاندیداها را اعلام کرد. کاندیداهای تایید صلاحیت شده عبارت بودند از: آیت الله خامنه ای، حبیب الله عسگراولادی مسلمانی و دکتر سید محمود کاشانی.

حجت الاسلام امامی کاشانی عضو فقهای شورای نگهبان و رییس وقت هیات مرکزی نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ریاست جمهوری درباره ی چگونگی گزینش داوطلبان در پاسخ به پرسش یکی از خبرنگاران در مورد علت انتخاب سه نفر از میان 50 کاندیدای ریاست جمهوری گفت: «دلیل اساسی این را نقض قانون می دانم. برای این که در قانون آمده اعضای شورای نگهبان، شورای عالی قضایی، دولت و مجلس اگر می خواهند کاندید شوند باید استعفا دهند. این استعفا دادن محضوراتی پیش می آورد. زیرا اگر در انتخابات ریاست جمهوری انتخاب نشوند به سادگی نمی توانند به کار خود بازگردند. مثلا اگر وزیری کاندید شود و در انتخابات موفق نشود برای برگشتن به پست وزارت مجددا باید در مجلس تایید شود…» (کیهان: یک شنبه 13 مرداد 1364)

آغاز فعالیت های تبلیغاتی و اعلام حمایت گروه ها از آیت الله خامنه ای

تبلیغات انتخاباتی چهارمین دور انتخابات ریاست جمهوری از روز دوشنبه 14 مرداد 64 آغاز شد و تا ساعت هفت صبح روز 24 مرداد ادامه داشت. طی این مدت طیف وسیعی از گروه ها و جمعیت های مختلف ضمن دعوت از عموم مردم به شرکت در انتخابات حمایت خود را از آیت الله خامنه ای اعلام کردند. این گروه ها عبارت بودند از جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، طلاب و فضلای حوزه علمیه اصفهان، دفتر تحکیم وحدت، اهالی منبع آب یوسف آباد و هیات امنا و خانواده ی شهدای بسیج مسجد خلیل الرحمان (کیهان: 16 مرداد 1364)، جامعه روحانیت مبارز، جامعه انجمن های اسلامی بازار و اصناف تهران، هییت انصارالمهدی، مجمع هفتگی خانواده های شهدای یوسف آباد (کیهان 19 مرداد 64)، هیات عزاداران حسینی پالایشگاه تهران تاسیسات ری و مناطق نفت خیز جنوب، انجمن اسلامی کارکنان بانک ملی، جامعه ی روحانیت زنجانی، انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تبریز، انجمن اسلامی مرکز تهیه و توزیع مواد شیمیایی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی (کیهان: 20 مرداد 64)

محجوب سخن گوی شورای مرکزی خانه ی کارگر نیز عصر روز شنبه 19 مرداد 64 طی یک مصاحبه ی مطبوعاتی ضمن معرفی آیت الله خامنه ای به عنوان کاندیدای منتخب این تشکیلات برای انتخابات ریاست جمهوری و اعلام حمایت از ایشان، دیدگاه های خانه ی کارگر در مورد رییس جمهور آینده را تشریح کرد. (کیهان: یکشنبه 20 مرداد 64)

سخنان آیت الله خامنه ای در دور اول تبلیغات

شامگاه سه شبه 15 مرداد 64 آیت الله خامنه ای در پی تصمیم کمیسیون نظارت بر تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای به عنوان یکی از کاندیدای ریاست جمهوری سخنانی از سیمای جمهوری اسلامی ایران ایراد کرد. نکته ی جالب این که در سخنان ایشان هیچ نشانی از تبلیغ برای ریاست جمهوری خودشان به چشم نمی خورد و بیش تر تشویق مردم به مشارکت هرچه بیش تر بود و تشریح سیاست خارجی کشور. بخش هایی از سخنان ایشان به این قرار بود:

ما که می گوییم مردم در سرنوشت این کشور و اداره ی مملکت شریک هستند یعنی چه؟ به نظر من مهم ترین مظهر شرکت مردم در اداره ی کشور، انتخابات ریاست جمهوی است یا لااقل یکی از مهم ترین آن هاست… مردم در انتخابات ریاست جمهوری چه می کنند؟ یک فردی را انتخاب می کنند که رییس دستگاه عظیم اداری کشور، این شخص است که نخست وزیر را معین می کند و نخست وزیر و وزرا هستند که مملکت را با نصب مدیران اداره می کنند و اجراییات کشور را عملا عهده ار می شوند و به دوش می کشند.

وقتی مردم انتخابات ریاست جمهوری را انجام می دهند می توانند احساس کنند و می توانند به دنیا بگویند که این ما هستیم که داریم مدیران کشور را انتخاب می کنیم و نظام جمهوری اسلامی می تواند افتخار کند که این مردم هستند که دارند زمامداران کشورشان را انتخاب می کنند، امام هم که ریاست جمهوری را تنفیذ می کنند در حقیقت رای مردم را تنفیذ می کنند و می بینند که این کلی راه گشا و در حقیقت مدخل اصلی برای اداره ی کشور و تعیین زمام داران و مدیران کشور است.

مطلب دیگر در باب اهمیت انتخابات است که وقتی مردم شرکت می کنند، وقتی آرای زیادی به منتخب خودشان و رییس جمهور می دهند آن رییس جمهور این توان و قدرت را در خودش می یابد که دست به اصلاحات بزند. آن چه را که لازم و مفید می داند به دولت توصیه کند و دنبال آن را بگیرد، خطوط اصلی سیاست اقتصادی، سیاست خارجی، سیاست فرهنگی و سیاست های گوناگون کشور را ترسیم کند و از دولت و مسیولین اجرایی و مدیران بخواهد که آن ها را انجام دهند.

رییس جمهوری که با آرای بالای مردم انتخاب می شود می تواند به مجلس شورای اسلامی برود و نظرش را بگوید و از آن ها کمک بطلبد و به اتکای آرای مردم اقدام قاطع بکند و قاطعانه در مسایل مهم و حساس عمل کند.

… امروز همه چیز در نقطه ی مقابل قرار دارد. از لحاظ وضع سیاسی و اعتبار جهانی آن روز هیچ کس خیال نمی کرد این نظام، این کشور حتی ممکن است تا یک سال دوام بیاورد. امروز ما در دنیا جزء سیاست های تعیین کننده به حساب می آییم.

آن روز آمریکا ما را در محاصره ی اقتصادی و سیاسی و تبلیغاتی خودش قرار داده بود ولی امروز آمریکا اعتراف می کند که در محاصره ی سیاسی ماست.

ریگان صریحا اعلام می کند که از ناحیه ی ایران و چند کشور دیگر تهدید می شود. این بدین معناست که ما آمریکا را در یک محاصره ی معنوی سیاسی قرار داده ایم و دارد روی این سیاست بزرگ جهان خوار و سلطه طلب فشار می آید.

امروز دنیا بر روی کشور ما حساب می کند. ما هرجا که برویم با آغوش باز از ما استقبال می کنند، ارتباط با ما برای کشورها و دولت ها یک خواست مرغوب و مطلوب است.

… امروز ده پانزده شهر عراق در تهدید توپخانه ی ماست. ما هر وقت اراده کنیم می توانیم این ده پانزده شهر عراق را با توپخانه بزنیم. امروز برتری نظامی با ماست.

امروز ارتش احساس می کند که در سرنوشت کشور موثر است و احساس می کند که مورد محبت مردم است. فرماندهان هر سه نیروی ما مردمان متعهدی هستند، کسانی که در فرماندهی نیروها قرار دارند کار می کنند و مسیولین بالا از عناصر حزب اللهی، مومن و علاقه مند به این نظام هستند. (کیهان: 16 مرداد 1364)

جنجال بر سر رد صلاحیت مهندس بازرگان

از نکات جنجال برانگیزی که در ثبت نام کاندیداهای این دور از انتخابات ریاست جمهوری رخ داد، ردصلاحیت مهندس بازرگان بود. این در حالی بود که در آستانه ی ثبت نام کاندیداها آخوندی معاون سیاسی اجتاعی وزارت کشور که برای شرکت در سمینار شوراهای هماهنگی آوارگان افغانی سراسر کشور به مشهد سفر کرده بود، در گفت وگویی اختصاصی با خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی گفته بود: «از نظر وزارت کشور هیچ منعی برای شرکت کاندیدای نهضت آزادی در انتخابات ریاست جمهوری وجود ندارد…» (کیهان، 25 تیر 64)

پس از اعلام نام کاندیداهای نهایی و رد صلاحیت مهندس بازرگان، حجت الاسلام امامی کاشانی عضو فقهای شورای نگهبان و رییس هیات مرکزی نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ریاست جمهوری که در مصاحبه ای مطبوعاتی درباره ی چگونگی گزینش داوطلبان، تبلیغاتی رادیو تلویزیونی و… شرکت کرده بود درباره ی عدم تایید بازرگان گفت: «شورای نگهبان تمام نقاط مثبت و منفی آقای بازرگان را رسیدگی کرده و بعد از جمع بندی در شورا مطرح و بحث نمود و آن چه را که قانون اساسی تکلیف کرده طبق شرایطی که کاندیداها باید داشته باشند با توجه به سابقه و مطالب، ایشان رای نیاوردند و اگر لازم باشد برای ملت منعکس می کنیم.» و در پاسخ به خبرنگار کیهان که پرسید: «با توجه به سوژه دادن دست ضد انقلاب بهتر نبود بازرگان را تایید می کردید؟» پاسخ داد: «همان طور که امام در پیام 22 بهمن در مورد شورای نگهبان فرمودند تا به حال تحت تاثیر جو قرار نگرفته است، فقه اسلام و قانون اساسی را جلویش می گذارد و جلو می رود در قانونی هم که در مجلس تایید می کنند کار به جو ندارند. اصولا شورای نگهبان مصلحت اندیشی نمی کند.» (کیهان: یک شنبه 13 مرداد 1364)

اما ماجرای ردصلاحیت مهندس بازرگان امری نبود که دست کم برای نهضت آزادی و به ویژه شخص ایشان قابل هضم باشد، چه این که به هر روی نخست وزیر دولت موقت بود و یکی از سابقون انقلاب، از همین رو این نهضت با صدور اعلامیه هایی شرکت افراد در انتخابات را امضای سند اسارت خودشان دانست. اعتراضی که از سوی شورای نگهبان بی پاسخ نماند. روز دوشنبه 21 مرداد 64 آیت الله خزعلی عضو فقهای شورای نگهبان که در مراسم گرامی داشت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به مناسبت درگذشت حجت الاسلام شیخ محمد ثقفی پدر همسر امام شرکت کرده بود طی سخنانی در رثای ایشان گریزی هم به ماجرای رد صلاحیت بازرگان زد و درباره ی علل آن گفت:

شورای نگهبان تمام جهات را مراعات می کند. شما درباره ی ولایت فقیه گفتید من مجلس خبرگان را منحل می کنم و وقتی لانه ی جاسوسی آمریکا تسخیر شد امام آن را انقلاب دوم تعبیر کردند، ولی آقای مهندس بازرگان گفت من استعفا می دهم که استعفایش هم قبول شد. در آن موقعی که فرزندان ما انقلاب می کنند شما برای آمریکا جوش می زنید و وقتی «حسن نزیه» مدیرعامل شرکت نفت شد و گفت پیاده کردن احکام اسلام نه مفید است و نه ممکن، آقای بازرگان او را تایید کرد. من در نمازجمعه ی تهران مقداری احتیاط کردم و نگفتم، اما حالا که نامه پراکنی می کنید می گویم ده ها مورد از این قبیل مسایل در زمینه ی شما هست و اگر مایلید به میدان بیایید خواهیم آمد. شما باید اسلام و ولایت فقیه را احترام بگذارید و حسن نزیه را یک انسان بی دین بدانید. شما گله دارید که چطور شد شما را حذف کردند و اگر قبول می شدید درب شورای نگهبان را می بستید. اگر اعضای شورا هم موافقت می کردند اولین کسی که استعفا می داد بنده بودم. در روز قدس که دشمن تهدید به بمباران کرد و ملت ما شهادتین خود را گفت و 5 میلیون در تهران راهپیمایی کردند رادیو اسراییل آن را دو میلیون نفر اعلام کرد. اما آقای بازرگان گفت 500 هزار نفر شرکت کردند. نهضت آزادی اخیرا نامه پراکنی کرده و گفته است هرکسی پای صندوق رای برود اسارت خودش را امضا کرده است. ملت ما همان طوری که در روز قدس نشان داد در انتخابات هم به طور گسترده شرکت خواهد کرد و شما دارید با ملت ما می جنگید.

آیا شما مفسر قرآن هستید؟! من بنا نداشتم بی پرده صحبت بکنم اما دیدم آن ها بی پرده اعلامیه پخش می کنند. دنیا توجهش به این است که آیا در این انتخابات ملت ما در صحنه حضور خواهند داشت در این شرایط باید به دهن شیر هم رفت و رای داد. در این میان یک عده بازیگر که فهمیدند نمی توانند جلوی ملت را بگیرند گفتند که امام فرمودند به صندوق ها هجوم آورید، اما رای سفید هم دادید اشکالی ندارد و این از حماقت آن هاست. اگر کسی که به سن قانونی برسد و در روز رای گیری مسامحه کند بداند که رحمت خدا را از خود دریغ کرده است… قدم زدن برای رای دادن به همان اندازه ثواب دارد که بین «صفا» و «مروه» قدم زده می شود و همه موظفیم به پای صندوق های رای برویم…

آقای بازرگان مگر شما نبودید گفتید «هویدا را به فرانسه تحویل می دهید» کسی که 13 سال خون این ملت را به شیشه کرد. اگر آن ها بازی درنمی آوردند ما این مطالب را نمی گفتیم. اما مکرر جوسازی می کنند که چرا شورای نگهبان ما را حذف کرد. آیا شما نبودید که گفتید مجلس باید بسته شود و گفتید که به مسعود رجوی رای بدهید زیرا مردان پرشوری در کنار او هستند.

آبروی خودتان را حفظ کنید ملت عزیز ما خیلی سنگین و باوقار با شما رفتار دارند اما شما لجاجت به خرج ندهید. چون می ترسم آینده ی تیره تری داشته باشید. بحمدالله در مقاطع حساس همه ی نهادهای ما به خصوص شورای نگهبان ایستاده اند و نمی گذارند «بنی صدر» دیگری روی کار آید ولو این که به قیمت جان شان تمام شود. این آقایان در چهاردیواری نشسته اند و فکر می کنند دنیا با این ها هستند. ما از روی قانون عمل می کنیم در قانون آمده است: ریاست جمهوری باید ایرانی الاصل، مدیر، مدبر و معتقد به مبانی جمهووری اسلامی باشد و ما شما را معتقد به مبانی جمهوری اسلامی نیافتیم و شما مخالف ولایت فقیه هستید. این آقایان قبل از انقلاب می گفتند مگر می شود با آمریکا جنگید و اکنون از این که بگویند «مرگ بر آمریکا» می ترسند و توان آن را ندارند. وقتی در مجلس خبرگان ولایت فقیه را طرح کردیم آن ها گفتند ما پیش نویس قانون اساسی را به آن ها می دهیم حواله اش به حضرت عباس. اصل ولایت فقیه عالی ترین از اصول قانون اساسی است و اگر این اصل نباشد همه چیز بر باد است و آن چه شرق و غرب از آن می ترسند همین ولایت فقیه است… (کیهان سه شنبه 22 مرداد 64)

259