مهریه در عقد موقت؛ قوانین شرایط و محدودیت ها

عقد موقت یا نکاح منقطع که در گفتار عامیانه به صیغه نیز معروف است یکی از انواع نکاح در فقه شیعه و حقوق مدنی ایران به شمار می رود که دارای احکام و ویژگی های خاص خود است. یکی از مهم ترین ارکان این نوع عقد مهریه است که برخلاف عقد دائم تعیین آن شرط صحت عقد محسوب می شود. به موجب ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی ایران در نکاح منقطع (موقت) عدم ذکر و تعیین مهریه در عقد موجب بطلان آن است. این تأکید قانونی بر مهریه در عقد موقت اهمیت آن را به عنوان یکی از حقوق مالی اصلی زوجه در این نوع رابطه حقوقی برجسته می سازد.

برای کسانی که به دنبال وکیل خانواده با تجربه و متخصص هستند ثبت 24 خدمات حقوقی مختلفی را در این زمینه ارائه می‌دهد. با استفاده از ثبت 24 می‌توانید به راحتی وکیل خانواده مناسب خود را پیدا کنید و از مشاوره‌های حقوقی دقیق و مؤثر بهره‌مند شوید. این پلتفرم به شما این امکان را می‌دهد که در هر زمان و مکان با وکیل خود در ارتباط باشید و مسائل حقوقی خود را حل کنید.

تعریف دقیق مهریه و جایگاه آن در عقد موقت

مهریه که در فقه از آن با عنوان صداق نیز یاد می شود مال یا تعهدی مالی است که به موجب عقد نکاح زوج (شوهر) متعهد به پرداخت آن به زوجه (زن) می شود. به محض وقوع عقد زن مالک مهریه می شود و می تواند هرگونه تصرفی که بخواهد در آن بنماید (ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی). این مالکیت شامل حق مطالبه بخشش انتقال و سایر تصرفات قانونی است.
در عقد موقت مهریه صرفاً یک تعهد مالی نیست بلکه رکن اساسی صحت عقد است. برخلاف عقد دائم که حتی بدون تعیین مهریه نیز صحیح است (و در آن صورت بسته به شرایط مهرالمثل یا مهرالمتعه به زن تعلق می گیرد) در عقد موقت عدم تعیین دقیق مهریه پیش از اجرای صیغه عقد آن را از اساس باطل می کند. فلذا توافق بر سر میزان و نوع مهریه و ذکر آن در زمان اجرای صیغه الزامی و حیاتی است.

مبانی قانونی مهریه در عقد موقت در قوانین ایران

قانون مدنی ایران به صراحت به موضوع عقد موقت و مهریه در آن پرداخته است : 
• ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی : نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد.
• ماده ۱۰۷۶ قانون مدنی : مدت نکاح منقطع باید کاملاً معین شود.
• ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی : در نکاح منقطع عدم مهر در عقد موجب بطلان است.
• ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی : هر چیزی را که مالیت داشته و قابل تملک نیز باشد می توان مهر قرار داد. این ماده هم در عقد دائم و هم در عقد موقت کاربرد دارد و تأکید می کند که مهریه باید ارزش اقتصادی داشته باشد و بتواند به مالکیت زن درآید.
• ماده ۱۰۹۶ قانون مدنی : در نکاح منقطع موت زن در اثناء مدت موجب سقوط مهر نمی شود و همچنین است اگر شوهر تا آخر مدت با او نزدیکی نکند. این ماده نشان می دهد که مهریه در عقد موقت حتی در صورت فوت زن یا عدم وقوع رابطه زناشویی پابرجا است.
• ماده ۱۰۹۷ قانون مدنی : در نکاح منقطع هرگاه شوهر قبل از نزدیکی تمام مدت نکاح را ببخشد باید نصف مهر را بدهد. این ماده به وضعیت مهریه در صورت بذل مدت (پایان دادن به عقد پیش از موعد توسط مرد) قبل از نزدیکی اشاره دارد.
• ماده ۱۰۷۷ قانون مدنی : احکام مربوط به مهریه در عقد موقت اصولاً تابع همان احکامی است که برای مهریه در عقد دائم مقرر شده است مگر در مواردی که به صراحت استثنا شده باشد (مانند لزوم تعیین مهریه برای صحت عقد).

شرایط صحت تعیین مهریه در عقد موقت

برای اینکه مهریه تعیین شده در عقد موقت معتبر و قانونی باشد باید دارای شرایط زیر باشد که عمدتاً از ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی و اصول کلی حقوقی استخراج می شود : 
1. مالیت داشتن : مهریه باید ارزش اقتصادی و مالی داشته باشد. مواردی که فاقد ارزش مالی در عرف هستند (مانند یک بوسه) نمی توانند به عنوان مهریه تعیین شوند.
2. قابلیت تملک : مهریه باید چیزی باشد که زن بتواند آن را به مالکیت خود درآورد. اموال عمومی یا موقوفات نمی توانند مهریه قرار گیرند.
3. معلوم و معین بودن : میزان و اوصاف مهریه باید به طور دقیق مشخص باشد تا از جهل و ابهام جلوگیری شود. اگر مهریه مجهول باشد (مثلاً “یکی از خانه های من”) ممکن است تعیین آن باطل و در نتیجه عقد موقت نیز باطل گردد.
4. مشروع بودن : مهریه باید از اموال و منافع مشروع باشد. تعیین اموال نامشروع مانند مشروبات الکلی یا مواد مخدر به عنوان مهریه باطل است.
5. قابل تسلیم بودن : زوج باید قادر به تسلیم و پرداخت مهریه باشد. تعهد به انجام کاری غیرممکن نمی تواند مهریه باشد.
نکته مهم : هیچ حداقل یا حداکثری برای میزان مهریه در قانون تعیین نشده است و میزان آن کاملاً به توافق طرفین بستگی دارد. می تواند شامل پول نقد سکه طلا املاک خودرو انجام یک عمل (مانند آموزش) یا حتی یک شاخه گل باشد به شرطی که شرایط فوق را دارا باشد.

تفاوت های کلیدی مهریه در عقد موقت و عقد دائم

هرچند احکام کلی مهریه در هر دو نوع عقد مشابه است (ماده ۱۰۷۷ ق.م.) تفاوت های مهمی نیز وجود دارد : 
1. الزام در تعیین مهریه : مهم ترین تفاوت این است که تعیین مهریه شرط صحت عقد موقت است (ماده ۱۰۹۵ ق.م.) اما در عقد دائم الزامی نیست و عدم تعیین آن موجب بطلان عقد نمی شود. در عقد دائم اگر مهریه تعیین نشود بعداً می توان توافق کرد یا در صورت وقوع نزدیکی مهرالمثل و در صورت طلاق قبل از نزدیکی و عدم تعیین مهر مهرالمتعه به زن تعلق می گیرد. این مفاهیم (مهرالمثل و مهرالمتعه) در عقد موقت به دلیل لزوم تعیین مهریه اصولاً کاربرد ندارند.
2. نصف شدن مهریه : در عقد دائم اگر طلاق قبل از نزدیکی واقع شود زن مستحق نصف مهریه تعیین شده است (ماده ۱۰۹۲ ق.م.). در عقد موقت نیز اگر زوج پیش از نزدیکی تمام مدت باقی مانده را به زوجه بذل کند (یعنی عقد را خاتمه دهد) زن مستحق نصف مهریه خواهد بود (ماده ۱۰۹۷ ق.م.).
3. عدم تعلق نفقه (اصولاً) : در عقد موقت برخلاف عقد دائم زن اصولاً حق نفقه (هزینه های زندگی) ندارد مگر اینکه پرداخت آن در ضمن عقد شرط شده باشد (ماده ۱۱۱۳ ق.م.). این موضوع مستقیماً به مهریه مرتبط نیست اما از تفاوت های حقوق مالی زن در این دو عقد است.
4. ارث : در عقد موقت زوجین از یکدیگر ارث نمی برند مگر اینکه شرط ارث بردن در ضمن عقد خارج لازم دیگری گنجانده شود (که البته در مورد امکان و صحت چنین شرطی اختلاف نظر وجود دارد). در عقد دائم زوجین طبق شرایط قانونی از هم ارث می برند.

انواع مهریه قابل تعیین در عقد موقت

همانند عقد دائم مهریه در عقد موقت می تواند به اشکال مختلفی تعیین شود : 
• مهریه عندالمطالبه : مهریه ای است که به محض وقوع عقد زن حق مطالبه آن را دارد و زوج مکلف به پرداخت فوری آن است مگر اینکه عدم توانایی مالی خود (اعسار) را اثبات کند.
• مهریه عندالاستطاعه : مهریه ای است که پرداخت آن منوط به توانایی مالی زوج است. زن تنها زمانی می تواند آن را مطالبه کند که استطاعت و توانایی مالی مرد را اثبات نماید.
• مهریه به صورت وجه نقد سکه یا طلا : رایج ترین نوع مهریه.
• مهریه به صورت مال غیرمنقول : مانند آپارتمان زمین یا باغ.
• مهریه به صورت مال منقول : مانند خودرو یا لوازم منزل.
• مهریه به صورت انجام عمل یا تعهد : مانند تعهد به آموزش یک مهارت ساختن خانه یا انجام سفری خاص.
مهم این است که آنچه به عنوان مهریه تعیین می شود شرایط صحت (مالیت قابلیت تملک معلوم بودن مشروعیت و قابلیت تسلیم) را داشته باشد.

نحوه مطالبه مهریه در عقد موقت

زوجه می تواند در هر زمانی پس از وقوع عقد موقت مهریه خود را مطالبه کند چه در طول مدت عقد و چه پس از انقضای مدت آن. حق مطالبه مهریه با گذشت زمان از بین نمی رود.
روند مطالبه مهریه بسته به ثبت رسمی یا عدم ثبت عقد موقت متفاوت است : 
1. مطالبه مهریه در عقد موقت ثبت شده : اگر عقد موقت مطابق قانون حمایت خانواده (در موارد الزامی مانند باردار شدن زوجه یا شرط ضمن عقد) یا به صورت اختیاری در دفاتر اسناد رسمی یا دفاتر ازدواج به ثبت رسیده باشد زوجه می تواند با در دست داشتن سند رسمی ازدواج (صیغه نامه رسمی) از دو طریق اقدام کند : 
o از طریق اجرای ثبت : با مراجعه به دفترخانه ای که عقد در آن ثبت شده درخواست صدور اجرائیه ثبتی نماید. اجرای ثبت پس از ابلاغ اجرائیه به زوج و عدم پرداخت مهریه در مهلت قانونی می تواند نسبت به شناسایی توقیف و فروش اموال زوج جهت وصول مهریه اقدام کند و حتی او را ممنوع الخروج نماید.
o از طریق دادگاه خانواده : با ارائه دادخواست مطالبه مهریه به دادگاه خانواده محل اقامت زوج (یا محل وقوع عقد یا محل سکونت خود حسب مورد). اگر میزان مهریه کمتر از نصاب مشخصی (در حال حاضر ۲۰ میلیون تومان) باشد دعوی در شورای حل اختلاف رسیدگی می شود.
2. مطالبه مهریه در عقد موقت ثبت نشده (عقد عادی یا شفاهی) : در این حالت چون سند رسمی وجود ندارد زوجه ابتدا باید اصل وجود رابطه زوجیت موقت و سپس تعیین مهریه و میزان آن را در دادگاه اثبات کند. این اثبات می تواند از طریق ادله اثبات دعوی مانند : 
o اقرار زوج : اعتراف صریح یا ضمنی مرد به وجود عقد و مهریه.
o شهادت شهود : گواهی افرادی که از وقوع عقد و توافق بر مهریه مطلع بوده اند (معمولاً دو شاهد مرد یا یک مرد و دو زن).
o اسناد و مدارک : هرگونه نوشته پیام سند بانکی یا مدرک دیگری که دلالت بر وجود رابطه و تعهد مهریه داشته باشد.
پس از اثبات اصل زوجیت و مهریه در دادگاه خانواده (یا شورای حل اختلاف بسته به مبلغ) حکم به پرداخت مهریه صادر شده و سپس مراحل اجرایی آن طی می شود.
ضمانت اجراهای قانونی برای وصول مهریه عقد موقت
در صورت امتناع زوج از پرداخت مهریه پس از صدور حکم قطعی دادگاه یا صدور اجرائیه ثبتی ضمانت اجراهای قانونی زیر قابل اعمال است : 
• توقیف اموال : اموال زوج (اعم از منقول و غیرمنقول حساب های بانکی سهام حقوق و…) شناسایی و توقیف می شود و از محل فروش آن ها مهریه پرداخت می گردد. البته مستثنیات دین (اموال ضروری برای زندگی مدیون) قابل توقیف نیست.
• ممنوع الخروجی : از طریق اجرای ثبت یا به دستور دادگاه می توان زوج را تا زمان پرداخت مهریه یا تعیین تکلیف بدهی ممنوع الخروج کرد.
• جلب و بازداشت : بر اساس قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی در صورتی که زوج با وجود توانایی مالی از پرداخت مهریه امتناع کند زوجه می تواند درخواست بازداشت او را تا زمان پرداخت یا اثبات اعسار (عدم توانایی مالی) بنماید. لازم به ذکر است که در مورد مهریه های بیش از ۱۱۰ سکه طلا امکان بازداشت زوج وجود ندارد مگر اینکه ملائت (توانایی مالی) او برای پرداخت مازاد بر ۱۱۰ سکه اثبات شود. این قاعده در عقد موقت نیز جاری است.
تأثیر عدم ثبت رسمی عقد موقت بر مطالبه مهریه
همانطور که اشاره شد عدم ثبت رسمی عقد موقت مانع از مطالبه مهریه نمی شود اما روند آن را دشوارتر می کند. زوجه در این حالت بار اثبات وجود اصل رابطه زوجیت و تعیین مهریه را بر دوش دارد. اگر زوجه نتواند با ادله کافی (اقرار شهادت سند عادی معتبر) این موارد را در دادگاه ثابت کند دعوای مطالبه مهریه او رد خواهد شد. لذا توصیه می شود حتی در عقد موقت توافقات صورت گرفته به ویژه مدت عقد و میزان دقیق مهریه به صورت کتبی و با امضای طرفین و شهود تنظیم گردد تا در صورت بروز اختلاف به عنوان یک سند عادی قابل استناد باشد. ثبت رسمی عقد موقت (در موارد مجاز یا الزامی) بهترین راه برای تضمین حقوق طرفین به خصوص زوجه است.
بخشش و ابراء مهریه در عقد موقت
زوجه به عنوان مالک مهریه حق دارد تمام یا قسمتی از مهریه خود را به زوج ببخشد (هبه کند) یا ذمه زوج را از پرداخت آن بری کند (ابراء). این عمل در عقد موقت نیز کاملاً امکان پذیر و قانونی است.
• شرایط بخشش : بخشش مهریه نیاز به تشریفات خاصی ندارد اما توصیه اکید می شود که این کار با تنظیم سند رسمی در دفتر اسناد رسمی یا حداقل با تنظیم سند عادی معتبر با حضور شهود انجام شود تا از اختلافات بعدی و ادعای عدم بخشش یا انکار آن جلوگیری شود. زوجه باید دارای اهلیت قانونی (عقل بلوغ رشد) باشد و بخشش باید با رضایت کامل و بدون اکراه صورت گیرد.
• آثار بخشش : آثار بخشش مهریه بستگی به نوع عبارت استفاده شده در سند دارد : 
o ابراء : اگر زن ذمه شوهر را از پرداخت مهریه بری کند (مثلاً بنویسد “ذمه زوج را نسبت به مهریه بری کردم”) این عمل قطعی و غیرقابل رجوع است و زن دیگر نمی تواند مهریه را مطالبه کند.
o هبه : اگر زن مهریه را به شوهر ببخشد (مثلاً بنویسد “مهریه خود را به زوج بخشیدم”) در برخی موارد طبق قواعد عقد هبه امکان رجوع وجود دارد مگر اینکه مهریه تلف شده باشد به دیگری منتقل شده باشد یا تغییر اساسی کرده باشد یا بخشش از نوع معوض بوده باشد. با این حال در رویه قضایی بخشش مهریه معمولاً به منزله ابراء تلقی می شود و رجوع از آن دشوار است.
• بخشش در قبال طلاق (خلع یا مبارات) : در طلاق خلع یا مبارات (که در عقد دائم کاربرد دارد اما مفهوم آن در پایان دادن به عقد موقت هم قابل تصور است) زن مالی را (که می تواند تمام یا بخشی از مهریه باشد) به شوهر می بخشد تا او را راضی به جدایی (بذل مدت) کند.
فوت زوج یا زوجه و تأثیر آن بر مهریه عقد موقت
فوت هیچ یک از طرفین در طول مدت عقد موقت موجب سقوط مهریه نمی شود. (ماده ۱۰۹۶ قانون مدنی)
• فوت زوجه : اگر زن در طول مدت عقد موقت فوت کند مهریه به عنوان بخشی از ماترک (ارثیه) او محسوب شده و وراث او (مانند فرزندان یا پدر و مادرش) حق دارند مهریه را از زوج مطالبه کنند.
• فوت زوج : اگر مرد در طول مدت عقد موقت فوت کند مهریه زن به عنوان دین ممتاز بر ماترک او تعلق می گیرد. زن می تواند مهریه خود را قبل از تقسیم ارث بین وراث از اموال باقی مانده از شوهر متوفی مطالبه و وصول کند. او برای این کار باید علیه وراث متوفی طرح دعوی نماید.
نکات مهم حقوقی و توصیه های کاربردی
• لزوم تعیین دقیق مدت و مهریه : مجدداً تأکید می شود که تعیین دقیق مدت و میزان مهریه پیش از اجرای صیغه عقد موقت شرط صحت عقد است. هرگونه ابهام در این موارد می تواند منجر به بطلان عقد شود.
• ثبت کتبی توافقات : حتی اگر قصد ثبت رسمی ندارید حتماً توافقات خود در مورد مدت مهریه و هر شرط دیگری (مانند نفقه) را به صورت کتبی با ذکر تاریخ امضای طرفین و دو شاهد تنظیم کنید.
• آگاهی از تفاوت ها با عقد دائم : طرفین باید از تفاوت های حقوقی عقد موقت و دائم (به خصوص عدم تعلق نفقه و ارث به صورت پیش فرض) آگاه باشند.
• اجازه پدر یا جد پدری برای دختر باکره : مطابق نظر مشهور فقها و رویه عملی ازدواج موقت دختر باکره (چه ثبت بشود یا نشود) نیاز به اذن پدر یا جد پدری دارد. در صورت عدم دسترسی یا ممانعت غیرموجه کسب اجازه از دادگاه لازم است.
• لزوم رعایت عده : پس از انقضای مدت عقد موقت یا بذل مدت زن باید عده نگه دارد (معمولاً دو دوره پاکی از عادت ماهیانه یا ۴۵ روز در صورت عدم عادت منظم) و در این مدت نمی تواند با فرد دیگری ازدواج کند (چه دائم و چه موقت). عده وفات در عقد موقت نیز مانند عقد دائم ۴ ماه و ۱۰ روز است.
پرسش و پاسخ های متداول
1. آیا اگر مهریه در عقد موقت تعیین نشود عقد باطل است؟
پاسخ : بله به صراحت ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی عدم تعیین مهریه در عقد نکاح منقطع (موقت) موجب بطلان عقد است. فلذا توافق و ذکر مهریه قبل از اجرای صیغه الزامی است.
2. اگر عقد موقت ثبت نشده باشد چگونه می توانم مهریه ام را مطالبه کنم؟
پاسخ : شما باید ابتدا با ارائه دادخواست به دادگاه خانواده وجود رابطه زوجیت موقت و تعیین مهریه را اثبات کنید. این اثبات می تواند از طریق اقرار زوج شهادت شهود معتبر یا ارائه اسناد و مدارک عادی (مانند نوشته یا پیام های رد و بدل شده) صورت گیرد. پس از اثبات و صدور حکم دادگاه می توانید مهریه را از طریق اجرای احکام وصول نمایید.
3. آیا پس از پایان مدت عقد موقت باز هم می توان مهریه را مطالبه کرد؟
پاسخ : بله حق مطالبه مهریه با پایان یافتن مدت عقد از بین نمی رود. زوجه می تواند حتی سال ها پس از اتمام مدت عقد نسبت به مطالبه مهریه خود اقدام کند. این حق مشمول مرور زمان نمی شود.
نتیجه گیری و لزوم مشاوره با وکیل متخصص
مهریه در عقد موقت یکی از ارکان اصلی و حقوق بنیادین زوجه است که عدم تعیین آن منجر به بطلان عقد می شود. قانون مدنی ایران احکام روشنی در این خصوص دارد اما پیچیدگی های عملی به ویژه در موارد عدم ثبت عقد اثبات و مطالبه آن را با چالش هایی روبرو می کند. آگاهی دقیق از قوانین شرایط صحت مهریه نحوه مطالبه ضمانت اجراها و آثار حقوقی بخشش یا فوت برای طرفین عقد موقت ضروری است.
با توجه به اهمیت موضوع و پیامدهای حقوقی آن اکیداً توصیه می شود پیش از اقدام به عقد موقت و همچنین در صورت بروز هرگونه اختلاف یا نیاز به مطالبه حقوق قانونی خود حتماً با یک وکیل متخصص در امور خانواده مشورت نمایید. وکیل می تواند با بررسی دقیق شرایط شما راهنمایی های لازم را ارائه داده و در تنظیم قرارداد یا پیگیری های قضایی به شما یاری رساند تا از حقوق قانونی خود به بهترین نحو دفاع کنید. مراجعه به مراجع قانونی و قضایی نیز تنها راه رسمی برای استیفای حقوق در صورت عدم توافق یا امتناع طرف مقابل است.