حکم رشوه دادن برای گرفتن حق

وقتی برای رسیدن به حقتون با بن بست روبرو میشید و تنها راه پیش روتون دادن پول به کسیه که وظیفه اش رو انجام نمیده، اینجا بحث حکم رشوه دادن برای گرفتن حق پیش میاد. باید بدونیم که پرداخت رشوه در شرایطی که راه دیگه ای برای استیفای حق مشروع خودمون نباشه، با رعایت شرایطی خاص برای پرداخت کننده جایز شمرده شده، اما دریافت این مال برای گیرنده در هر حالتی حرام و گناه کبیره است. این موضوع پیچیدگی های خاص خودشو داره که در ادامه حسابی بهش می پردازیم.

اصلاً بیایید روراست باشیم؛ کی دوست داره کارش با رشوه پیش بره؟ هیچ کس! اما خب، گاهی تو زندگی موقعیت هایی پیش میاد که حسابی ما رو گیر میندازه. فرض کنید حقتون یه جای اداری یا تو یه معامله گیر کرده و هر دری رو می زنید، بسته است. انگار یه دیوار جلوی پاتون کشیدن و هیچ راهی برای رسیدن به حقتون نیست، مگر اینکه «پولی» رد و بدل بشه. اینجاست که هزار تا سوال تو ذهن آدم رژه میره: آیا این کار گناهه؟ می تونم این پول رو بدم و حقمو بگیرم؟ آیا خدا از این کار راضیه؟

جامعه ما، مثل خیلی از جوامع دیگه، متاسفانه با پدیده رشوه درگیره. این موضوع فقط یه بحث فقهی خشک و خالی نیست، بلکه یه چالش بزرگ اجتماعیه که می تونه اعتماد رو از بین ببره و عدالت رو زیر سوال ببره. برای همین، فهمیدن دقیق حکم شرعی این مسئله، هم برای حفظ دینمون مهمه و هم برای کمک به ساختن جامعه ای سالم تر. ما تو این مقاله قراره این کلاف سردرگم رو با هم باز کنیم، ببینیم فقها و مراجع تقلید ما در مورد حکم رشوه دادن برای گرفتن حق چی میگن، چه دیدگاه هایی وجود داره و نهایتاً به یه جمع بندی برسیم که تو این موقعیت های خاص، تکلیفمون چیه. پس با ما همراه باشید تا از این پیچ وخم های شرعی و اجتماعی با آگاهی رد بشیم.

رشوه چیه و چرا اصلا حرامه؟

قبل از اینکه بریم سراغ بخش اصلی بحثمون، یعنی حکم رشوه دادن برای گرفتن حق، لازمه اول از همه یه تعریف روشن از خود رشوه داشته باشیم. اصلاً رشوه یعنی چی؟ از کجا اومده و چرا این قدر اسلام روش حساسیت داره و اون رو گناه بزرگی میدونه؟ وقتی این پایه ها رو خوب بفهمیم، اون وقت درک استثنائات و شرایط خاصش هم برامون راحت تر میشه.

رشوه یعنی چی؟ تعریفش فرق داره؟

اگه بخوایم خیلی ساده بگیم، کلمه «رشوه» تو عربی از ریشه «رَشا» میاد که به معنی «بند و طناب رساندن به آب برای آب کشیدن» یا «احداث راه برای رسیدن به آب» هست. یعنی انگار داری یه راهی باز می کنی تا به چیزی برسی. تو اصطلاح فقهی، رشوه یعنی یه پولی یا مالی رو به کسی بدی که تو یه موقعیت خاص (مثل قاضی یا یه مسئول دولتی) قرار داره تا به نفع تو حکمی صادر کنه یا کاری رو انجام بده. حالا این حکم یا کار ممکنه حق باشه، ممکنه هم باطل. هدف اصلی دهنده رشوه اینه که اون شخص، به خاطر پولی که گرفته، کار اونو راه بندازه.

تو این قضیه رشوه، چند تا نقش داریم:

• راشی: همون کسیه که رشوه رو میده.
• مرتشی: همون کسیه که رشوه رو میگیره.
• رایش: به دلال یا واسطه ای میگن که بین راشی و مرتشی، کار رشوه رو جور می کنه.

یه نکته مهم اینجاست که رشوه فقط پول نقد نیست. ممکنه یه کار باشه، یه کالا باشه، یا حتی یه خدمتی باشه که ارزش مالی داره و طرف مقابل برای انجام وظیفه اش اونو درخواست می کنه. مثلاً اگه یه کارمند بگه دو روز بیا برای من کار کن تا کارتو راه بندازم، این هم رشوه محسوب میشه.

خیلی ها ممکنه رشوه رو با هدیه یا حق الزحمه اشتباه بگیرن. تفاوتش خیلی ظریفه، ولی مهمه. هدیه معمولاً بدون هیچ شرط و توقعی داده میشه و برای ابراز محبت یا احترام هست، در حالی که رشوه یه معامله پنهانیه که توش یه عمل (انجام کار یا صدور حکم) در ازای یه مال اتفاق میفته. حق الزحمه هم برای کاریه که طرف مقابل وظیفه مستقیم قانونی یا شرعی برای انجامش نداره و یا طبق عرف برای اون کار، حق الزحمه دریافت میشه، ولی رشوه برای کاریه که اون شخص باید به صورت رایگان و طبق وظیفه انجام بده، ولی به خاطر پول، اونو انجام میده یا سریع تر انجام میده یا به نفع خاصی انجام میده.

رشوه فقط پول نقد نیست؛ ممکنه یه کالا، یه خدمت، یا هر چیزی باشه که ارزش مالی داره و برای تغییر تصمیم یا انجام کاری خارج از روال عادی پرداخت میشه.

از کجا می فهمیم رشوه حرامه؟

حالا که فهمیدیم رشوه چیه، باید ببینیم چرا این قدر مورد مذمت قرار گرفته و حکمش چیه. اسلام از همون اول، با رشوه به شدت برخورد کرده و اون رو یکی از گناهان کبیره می دونه. دلایل محکمی برای این حرمت وجود داره که هم تو قرآن اومده، هم تو روایات ائمه و هم عقل و اجماع فقها بر اون صحه میذارن.

قرآن چی میگه؟

تو قرآن کریم، آیاتی هست که خیلی واضح و روشن به حرمت رشوه اشاره می کنن. یکی از معروف ترینش آیه ۱۸۸ سوره بقره است که میگه: وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَينَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ یعنی اموال یکدیگر را به باطل و ناحق در میان خود نخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه آن را به قضات ندهید درحالی که می دانید این عمل، گناه است.

این آیه به وضوح میگه که خوردن مال مردم به ناحق، حرامه و دادن رشوه به قاضی برای اینکه به نفع شما حکم بده، حتی اگه حق با شما باشه، نوعی خوردن مال مردم به باطل محسوب میشه. آیه دیگری هم تو سوره مائده (آیه ۴۲) هست که می فرماید یهودی ها اکّالون للسُّحت (بسیار مال حرام خوارند) بودند. مفسرین و فقها کلمه سُحت رو در اینجا به رشوه تفسیر کردن که نشون میده این عمل حتی تو ادیان قبل از اسلام هم مذموم بوده.

روایات و حرف ائمه چی میگه؟

اگه به روایات و احادیث مراجعه کنیم، میبینیم که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) هم به شدت با رشوه برخورد کردن. روایات زیادی هست که میگه رشوه گیرنده و رشوه دهنده مورد لعن و نفرین خدا قرار گرفتن. مثلاً تو یه روایت از امیرالمومنین علی (علیه السلام) اومده که هر حاکمی که خود را از نیازهای مردم پنهان دارد و به مدیریت امور نپردازد، خداوند در روز قیامت خود را از او و نیازهایش پنهان می دارد. اگر هدیه ای بگیرد دزدی و خیانت کرده و اگر رشوه بگیرد مشرک خواهد بود. این روایت رشوه رو با شرک هم سنگ میدونه که عظمت گناهشو نشون میده. البته منظور از شرک اینجا، شرک عملیه، نه اعتقادی.

یه روایت دیگه هم هست که میگه: لعن الله الراشی و المرتشی في الحکم یعنی خدا لعنت کنه رشوه دهنده و رشوه گیرنده در امر قضاوت رو. این لعن نشون دهنده تنفر و انزجار شدید خداوند از این عمله. حتی تو یه روایت، رشوه رو از انواع سحت (حرام محض) شمرده و گرفتن رشوه در احکام رو کفر به خداوند عظیم دانسته.

همه فقها هم نظرن؟ اجماع یعنی چی؟

خوشبختانه تو این مورد، بین فقهای شیعه و سنی، یعنی کل جهان اسلام، یه اتفاق نظر یا به قول ما، اجماع وجود داره که رشوه مطلقا حرامه. یعنی همه قبول دارن که گرفتن رشوه، یکی از گناهان کبیره است و کسی تو این مسئله شک و تردیدی نداره. این اجماع نشون میده که حرمت رشوه، یه حکم قطعی و بدون اختلافه.

عقل و منطق ما چی میگه؟ آثار اجتماعی رشوه؟

علاوه بر دلایل نقلی (قرآن و سنت)، عقل و منطق خودمون هم حکم می کنه که رشوه، کار زشتیه و باید ازش دوری کرد. رشوه تو جامعه مثل یه بیماری واگیردار میمونه که اگه گسترش پیدا کنه، کل جامعه رو از بین میبره.

فکر کنید اگه قرار باشه هر کسی با پول کارشو راه بندازه، چه بلایی سر عدالت میاد؟ اون وقت کسایی که پول ندارن، حقشون پایمال میشه و هیچ وقت نمیتونن به حقشون برسن. اعتماد عمومی از بین میره، قانون بی معنا میشه و فساد مثل خوره به جون دستگاه های دولتی و قضایی میفته. تبعیض، بی عدالتی، و حس یأس و ناامیدی تو مردم بالا میره. هیچ حکومتی، چه اسلامی و چه غیر اسلامی، نمیتونه با وجود فساد رشوه، پایدار بمونه و رضایت مردم رو جلب کنه. پس عقل سلیم هم حکم می کنه که رشوه، به هر شکلی، برای گیرنده حرامه و باید باهاش مبارزه کرد.

حالا تکلیف چیه؟ رشوه دادن برای گرفتن حق، کی جایزه؟

تا اینجا فهمیدیم که رشوه گرفتن مطلقا حرام و گناه بزرگیه. اما بحث اصلی ما سر حکم رشوه دادن برای گرفتن حق بود. اینجا یه کمی قضیه پیچیده تر میشه و باید با دقت بیشتری بهش نگاه کنیم. فقها تو این زمینه نظرات مختلفی دارن، ولی یه دیدگاه بین بیشترشون مشترکه که میگه تو شرایط خاص، پرداخت رشوه برای دهنده، ایرادی نداره. بیاین با هم این شرایط و نظرات رو بررسی کنیم.

اول تفکیک کنیم: قضاوت یا کار اداری؟

اینجا یه نکته خیلی مهمه که باید حسابی حواسمون بهش باشه: فرق بین رشوه در «قضاوت» و رشوه در «امور غیر قضایی یا اداری».

• رشوه در امر قضاوت: اگه کسی به قاضی رشوه بده تا به نفعش حکم بده، حتی اگه حق با اون شخص باشه و قاضی هم نهایتاً به حق حکم کنه، این کار از نظر اسلام مطلقا حرامه؛ هم برای دهنده و هم برای گیرنده. چرا؟ چون قضاوت باید بر پایه عدالت محض و بدون تأثیر هیچ مالی باشه. اگه قرار باشه قاضی با پول حکم بده، دیگه سنگ روی سنگ بند نمیشه و عدالتی باقی نمیمونه.
• رشوه در امور غیر قضاوت (اداری، اجرایی، استیفای حق): بحث ما بیشتر روی این قسمته. اینجا دیگه پای قاضی وسط نیست، بلکه پای یه کارمند، یه مسئول اداری، یا هر کسی در میونه که وظیفه اش رو انجام نمیده و حق شما رو گروگان گرفته. آیا تو این جور موارد، میشه برای گرفتن حقمون رشوه بدیم؟ اینجا همون جاییه که فقها با یه سری شرایط، جواز پرداخت رو صادر می کنن.

نظرات مختلف فقها چیه؟

تو بحث حکم رشوه دادن برای گرفتن حق، سه تا دیدگاه کلی بین فقها وجود داره:

1. دیدگاه اول (جواز مطلق پرداخت برای استیفای حق):

   بعضی از فقهای قدیمی تر، مثل مرحوم حلّی یا شیخ طوسی، تو بعضی از عبارت هاشون جوری حرف زدن که شاید به نظر بیاد اگه حق با شماست، تو هر شرایطی میشه برای گرفتن حقتون رشوه بدید، حتی اگه راه دیگه ای هم برای گرفتنش باشه (مثلاً بتونید با شاهد و مدرک حقتون رو ثابت کنید). اما محققین بعدی روی این دیدگاه نقد دارن و میگن این اطلاق کلام اونا، منظورشان نبوده و یا این قید (یعنی توقف حق بر رشوه) اون قدر واضح بوده که نیازی به ذکرش ندیدن. به عبارت دیگه، به این بزرگان نمیشه چنین نظری رو نسبت داد که بدون قید و شرط رشوه برای گرفتن حق رو مجاز بدونن.

2. دیدگاه دوم (حرمت مطلق پرداخت حتی برای استیفای حق):

   یه عده خیلی کمی از فقها هم هستن که میگن رشوه دادن تو هر شرایطی حرامه، حتی اگه برای گرفتن حق خودت باشه و هیچ راه دیگه ای هم نداشته باشی. اونا به اطلاق همون دلایل کلی حرمت رشوه استناد می کنن و میگن تفاوتی بین این حالات نیست. البته این نظر، نظر شاذ و نادریه و مورد قبول اکثریت فقها نیست.

3. دیدگاه سوم (جواز مشروط پرداخت – دیدگاه مشهور و غالب):

   این دیدگاه، نظر اکثریت قریب به اتفاق فقهای امامیه، مخصوصاً مراجع معاصر ماست. طبق این نظر، رشوه دادن برای گرفتن حق، تحت شرایط خیلی خاص و سخت گیرانه، برای دهنده جایزه، اما برای گیرنده همچنان حرامه.

   شرط و شروطش چیه؟

   خب، حالا که می دونیم جواز مشروطه، باید ببینیم این شروط چی هستن:

   • انحصار راه در پرداخت رشوه (اضطرار): این مهم ترین شرطه. یعنی باید مطمئن باشید که هیچ راه قانونی یا عرفی دیگه ای برای رسیدن به حق مشروع خودتون ندارید. هر دری رو زدید، به نتیجه نرسیده و حق شما کاملاً گروگان گرفته شده. اصلاً چاره ای جز دادن این پول ندارید. به این حالت میگن اضطرار.

   • حق بودن مورد: اون چیزی که میخواید با دادن رشوه بهش برسید، باید واقعاً حق مسلم و مشروع خودتون باشه. مثلاً یه سند رو باید بهتون بدن، یه مجوز رو باید صادر کنن، یا یه پول رو باید به شما پرداخت کنن. نباید با این رشوه، بخواید یه چیزی رو به زور یا ناحق به دست بیارید که اصلا حقتون نیست.

   • عدم تضییع حق دیگری: اینم شرط خیلی مهمیه. نباید دادن رشوه شما باعث بشه که حق یه نفر دیگه پایمال بشه. مثلاً اگه با رشوه، نوبت یه نفر دیگه رو بشکنید و جلو بیفتید، این کار جایز نیست، چون حق اون بنده خدا ضایع شده.

   • حرمت بر گیرنده: اینو بارها تاکید می کنیم: حتی اگه دادن رشوه برای شما جایز باشه، اون کسی که رشوه رو میگیره، در هر حالتی مرتکب حرام شده و اون پولی که گرفته، سحت و مال حرامه. این حکم فقط برای دهنده است، نه برای گیرنده.

   • محدودیت زمانی (حکومت جور): بعضی فقها این جواز رو مخصوص زمانی میدونن که حکومت عادلانه وجود نداره (مثل زمان سلاطین جور). اونا میگن تو یه حکومت اسلامی و عادلانه که امکان احقاق حق از راه های قانونی وجود داره، این جواز دیگه معنی نداره. البته مراجع معاصر با شرایطی که گفتیم (اضطرار و عدم راه دیگر) این حکم رو کلی تر میدونن و فقط مختص حکومت جور نمیدونن.

   دلایل این دیدگاه مشهور چیه؟

   فقها برای اثبات این دیدگاه مشهورشون، به چند دلیل مهم استناد می کنن:

   1. روایات خاص: یه سری روایات هست که به این موضوع اشاره داره. مثلاً روایت حفص اعور از امام کاظم (علیه السلام) که توش امام به حفص اجازه میده برای جلوگیری از ظلم وکیل حکومتی و گرفتن حقش، پولی رو به عنوان رشوه بده و میگه: لا بأس ما تصلح به مالک یعنی عیبی ندارد، به وسیله آن مالت را اصلاح می کنی. البته فقیها تاکید دارن که این روایت در مورد پرداخت مال برای دفع ظلم شخصی و نه تغییر حکم قاضی در دادگاهه.

   2. قاعده نفی حرج: تو قرآن کریم داریم که: یرِيدُ اللَّهُ بِکُمُ الْيسْرَ وَلَا يرِيدُ بِکُمُ الْعُسْرَ یعنی خداوند آسانی را برای شما می خواهد و سختی را برای شما نمی خواهد. این یه قاعده مهم فقهیه به اسم قاعده نفی حرج. معنی اش اینه که اگه انجام دادن یا ندادن یه کاری باعث بشه که آدم به مشقت و سختی غیرقابل تحمل بیفته، اون حکم اولیه برداشته میشه. تو مسئله ما، اگه کسی برای گرفتن حقش چاره ای جز دادن رشوه نداشته باشه و نده، دچار حرج و مشقت شدید میشه، چون حقش از دست رفته. پس با استناد به این قاعده، حرمت اولیه پرداخت رشوه برای دهنده برداشته میشه. البته اینجا هم بحث هایی هست که آیا واقعاً این حرج به قدریه که قاعده نفی حرج شاملش بشه یا نه، و آیا این قاعده شامل اموری که مفسده بزرگتری دارن هم میشه یا نه.

   3. قاعده لا ضرر و سیره عقلا: به طور مختصر میشه به قاعده لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام (هیچ ضرری نباید بر انسان وارد شود و نباید به کسی ضرر رساند) هم اشاره کرد که از دست رفتن حق رو نوعی ضرر میدونه. همچنین، عقلای عالم هم تو موارد اضطرار، برای دفع ضرر، به کارهایی متوسل میشن که تو حالت عادی ممنوعه.

چه کسی حقو تشخیص میده؟ اضطرار یعنی چی؟

یه سوال مهم اینه که چطور میشه فهمید واقعاً حقمون هست یا نه؟ و چطور میشه تشخیص داد که واقعاً به اضطرار رسیدیم و هیچ راه دیگه ای نمونده؟ اینجا کار یه کم سخت میشه.

• تشخیص صاحب حق: معمولاً تو دعواها و مشکلات اداری، هر دو طرف خودشون رو محق میدونن. تشخیص اینکه واقعاً حق با کیه، کار آسونی نیست و نیاز به نظر یه کارشناس، یه وکیل، یا مرجع قانونی داره. ما خودمون نمیتونیم بدون دانش کافی، خودمون رو صاحب حق بدونیم و بعد به بهانه گرفتن حق، رشوه بدیم. این کار میتونه باعث سوءاستفاده بشه.

• حدود اضطرار: اینکه هیچ راه دیگری وجود نداشته باشد به چه معنیه؟ یعنی یه بار پیگیری کردیم و نشد؟ یا باید همه راه های قانونی رو تا آخرش بریم و دیگه کاملاً مطمئن بشیم که هیچ امیدی نیست؟ اکثر فقها تاکید دارن که باید همه راه های قانونی و عرفی رو امتحان کرد و وقتی کاملاً به بن بست رسیدیم و چاره ای جز پرداخت رشوه نبود، اون وقت میشه به این حکم جواز مشروط عمل کرد.

پس با توجه به این تفاسیر، میشه فهمید که رشوه دادن برای گرفتن حق، یه حکم استثناییه و باید با نهایت دقت و فقط در موارد کاملاً ضروری و با رعایت همه شروط بالا بهش عمل کرد. هرگونه سوءاستفاده از این حکم، خودش گناه بزرگیه و میتونه به گسترش فساد کمک کنه.

مراجع تقلید ما چی میگن؟ یه جمع بندی از فتواها

حالا که خوب به ماهیت رشوه و بحث جواز مشروطش برای گرفتن حق پرداختیم، وقتشه که ببینیم مراجع تقلید معاصر ما که مرجع عموم مردم هستن، دقیقاً تو این زمینه چی میگن. خبر خوب اینه که تقریباً همه مراجع، اون دیدگاه مشهور و غالب رو که بحث کردیم، تایید می کنن و فتواشون تو این زمینه خیلی نزدیک به همه.

فتوای آیت الله العظمی سیستانی

آیت الله سیستانی هم مثل بقیه مراجع، رشوه رو از اساس حرام میدونن. اما فتوای ایشون تو بحث حکم رشوه دادن برای گرفتن حق، همون تفکیک بین امر قضاوت و غیر قضاوت رو داره. ایشون به وضوح میگن:

در امر قضاوت، دادن و گرفتن رشوه به صورت مطلق حرامه. اما در غیر از قضاوت (مثل امور اداری)، اگه رسیدن به حق شما متوقف بر پرداخت رشوه باشه و راه دیگه ای برای گرفتن حقتون نباشه، دادن اون پول برای شما (دهنده) ایرادی نداره و جایزه. ولی باز هم تاکید می کنن که اون کسی که رشوه رو میگیره و وظیفه اش رو به خاطر پول انجام میده، مرتکب حرام شده و اون پول براش حرامه.

ایشون تو این زمینه کاملاً با دیدگاه مشهور فقها همراه هستن.

فتوای امام خمینی (ره)

امام خمینی (ره) هم نظرشون کاملاً واضحه. ایشون میفرمایند: رشوه رو اگه به قصد حکم باطل یا تغییر حکم حق بدی، حرامه. ولی در صورتی که هدف، رسیدن به حق باشه و شخص احساس کنه که بدون رشوه به حقش نمیرسه و حقش ضایع میشه، اینجا پرداخت رشوه برای دهنده جایز شمرده شده، البته بازم برای گیرنده حرامه. این نظر هم دقیقا همون دیدگاه جواز مشروط رو تایید می کنه.

فتوای مقام معظم رهبری (مدظله العالی)

مقام معظم رهبری هم تو رساله آموزشی و فتاواشون، اصل حرمت رشوه رو از واضحات دین اسلام میدونن. ایشون هم تو باب قضا، رشوه رو مطلقا حرام اعلام کردن. اما در موارد دیگه، اگه حق کسی متوقف بر پرداخت رشوه باشه و اون شخص اگه رشوه نده، حقش پایمال میشه، ایشون هم اجازه دادن که این رشوه پرداخت بشه. البته با این شرط مهم که پرداخت این رشوه، باعث تضییع حق شخص دیگه ای نشه. باز هم ایشون تاکید دارن که اون کسی که رشوه رو میگیره، مال حرام گرفته و مرتکب گناه شده.

فتوای آیت الله العظمی خویی (ره) و آیت الله العظمی تبریزی (ره)

آیت الله خویی (ره) هم مثل بقیه، رشوه در امر قضا رو حرام میدونن. آیت الله تبریزی (ره) هم فتوای مشابهی دارن و میفرمایند: رشوه دادن در غیر باب قضا برای گرفتن حق جایز است ولی گرفتن آن بر کسی که وظیفه اش ارائه کار و خدمت است جایز نیست. این فتوا هم همون دیدگاه مشهور جواز مشروط رو تقویت می کنه.

نکات مشترک و هشدارها

همون طور که دیدیم، فتاوای مراجع بزرگوار ما تو این زمینه، با وجود تفاوت های جزئی در بیان، تو اصل مطلب یکسانن و یه پیام واحد دارن:

1. رشوه گرفتن: در هر صورت و با هر عنوانی، مطلقا حرام و گناه کبیره است.
2. رشوه دادن:
   • در امر قضاوت: مطلقا حرام است.
   • در امور غیر قضایی (اداری و اجرایی): فقط و فقط در شرایط اضطرار (یعنی وقتی هیچ راه دیگه ای برای گرفتن حق مشروع خودتون ندارید) و به شرط اینکه حق کسی دیگه ضایع نشه، برای دهنده جایزه.

یه نکته مهم که همه مراجع بهش اشاره دارن، ماهیت استثنائی این حکمه. یعنی این جواز برای حکم رشوه دادن برای گرفتن حق، مثل یه داروی تلخ میمونه که فقط تو مواقع ضروری و چاره ناپذیر میشه ازش استفاده کرد. نباید ازش سوءاستفاده کرد و این رو به رویه عادی زندگی تبدیل کرد. هدف اسلام گسترش عدالته، نه گسترش فساد. پس اگه راه دیگه ای هست، باید از همون راه قانونی و صحیح اقدام کنیم و تا حد امکان از دادن رشوه دوری کنیم.

رشوه خواری چه بلاهایی سرمون میاره؟

همون طور که بارها تاکید کردیم، رشوه خواری، چه برای دهنده (حتی اگه برای گرفتن حقش باشه و جواز مشروط داشته باشه) و چه برای گیرنده، یه بلای بزرگ اجتماعی و معنویه. اگه فکر کنیم که این یه چیز عادیه و میتونیم باهاش کنار بیایم، سخت در اشتباهیم. رشوه مثل یه موریانه عمل می کنه که آروم آروم پایه های جامعه رو سست می کنه و اون رو از درون می پوسونه. بیاین ببینیم این پدیده شوم، چه بلاهایی سرمون میاره.

ضررهای معنوی و اخلاقی

اول از همه، رشوه به روح و روان خود آدم آسیب میزنه. کسی که رشوه میده یا میگیره، وجدانش درگیر میشه. آرامش روانی ازش گرفته میشه و حس گناه و عذاب وجدان همیشه همراهشه. اون پولی که از راه رشوه به دست میاد، برکتی نداره و زندگی رو به تباهی میکشونه. از نظر معنوی هم، همون طور که تو روایات دیدیم، رشوه گیرنده و حتی در برخی موارد رشوه دهنده (که برای باطل رشوه میده) مورد لعن و نفرین خدا قرار می گیرن. این یعنی دوری از رحمت الهی و عاقبت به خیری رو از دست دادن.

رشوه، اخلاق رو تو جامعه نابود می کنه. صداقت، امانت داری، و درستکاری جای خودش رو به دروغ، خیانت، و فرصت طلبی میده. آدم ها به جای اینکه تلاش کنن و از راه حلال به موفقیت برسن، دنبال راه های میانبر و ناسالم میرن و این یعنی زوال ارزش های انسانی.

ضررهای اجتماعی و اقتصادی

اگه رشوه تو جامعه ای جا بیفته، بلاهای بزرگی سر اون جامعه میاد:

1. پایمال شدن حقوق: مهم ترین و شوم ترین اثر رشوه، پایمال شدن حقوق آدم های ضعیف و مظلومه. کسانی که پول یا نفوذ ندارن، حتی اگه حق باهاشون باشه، نمیتونن حقشون رو بگیرن. آدم های قوی تر و ثروتمندتر با دادن رشوه، حق رو ناحق و باطل رو حق جلوه میدن و این یعنی از بین رفتن عدالت تو جامعه.

2. گسترش فعالیت های غیرقانونی: وقتی میشه با پول کارها رو پیش برد، دیگه کسی به قانون و مقررات احترام نمیذاره. قاچاق، تخلفات ساختمانی، فرار مالیاتی و هر نوع فعالیت غیرقانونی دیگه گسترش پیدا می کنه، چون متخلفین میدونن میتونن با رشوه، چشم ها رو روی کارشون ببندن. این یعنی تباهی و آشفتگی تو کل جامعه.

3. نارضایتی مردم و تضعیف حکومت: اگه مردم ببینن که کارها با رشوه پیش میره و عدالت نیست، به سرعت اعتمادشون رو به حکومت و مسئولین از دست میدن. مشروعیت حکومت زیر سوال میره و مردم حس می کنن که بهشون ظلم شده. این نارضایتی میتونه منجر به بی ثباتی های اجتماعی بشه و پایه های کشور رو سست کنه. وقتی قانون ارزش نداره، مردم هم دلیلی برای احترام بهش نمیبینن.

4. پسرفت اقتصادی: رشوه، هزینه انجام کارها رو بالا میبره، رقابت سالم رو از بین میبره و سرمایه گذاری رو دلسرد می کنه. کدوم سرمایه گذاری حاضره تو کشوری سرمایه گذاری کنه که برای هر کاری باید رشوه بده؟ این یعنی اقتصاد فلج میشه، فساد مالی گسترش پیدا می کنه و رفاه عمومی کاهش پیدا میکنه.

متاسفانه تاریخ نشون میده که این فساد رشوه تو طول زمان و تو حکومت های مختلف وجود داشته. مرحوم صاحب جواهر هم اشاره می کنه که حتی تو زمان ائمه هم این فساد فراگیر بوده و احقاق حق تو بسیاری از موارد، مشروط به دادن رشوه بوده که نشون میده این یه معضل ریشه داره.

وظیفه ما چیه؟

در برابر این پدیده شوم، ما وظیفه داریم. هم به صورت فردی و هم اجتماعی. وظیفه شرعی امر به معروف و نهی از منکر بهمون میگه که نباید در برابر فساد ساکت باشیم. باید با اطلاع رسانی، آگاه سازی و مطالبه گری، با این پدیده مبارزه کنیم. حکومت ها و نهادهای نظارتی هم مسئولیت بزرگی دارن که با ایجاد شفافیت، برخورد قاطع با رشوه گیرندگان و از بین بردن بسترهای فساد، این معضل رو ریشه کن کنن.

حرف آخر: پس چی شد؟

خب، به آخر داستان رسیدیم و وقتشه که یه جمع بندی کلی از همه حرفامون داشته باشیم. بحث حکم رشوه دادن برای گرفتن حق، یه موضوع خیلی حساس و پرچالشه که باید با دقت بهش نگاه کنیم.

اول و آخر هر چی بگیم، اینو یادتون باشه که رشوه، به صورت کلی، یه چیز حرام و گناه کبیره است. این حرمت هم از دل قرآن و روایات بیرون میاد، هم عقل و منطق تاییدش می کنه و هم همه فقهای اسلام روش اجماع دارن. کسی که رشوه میگیره، قطعاً مرتکب حرام شده و مالش هم حلال نیست. این قاعده اصلی و کلیه که به هیچ عنوان نباید ازش غافل بشیم.

اما تو یه سری شرایط خیلی خاص و استثنائی، اگه برای رسیدن به حق مشروع خودمون، هیچ راه دیگه ای نباشه و چاره ای جز پرداخت رشوه نداشته باشیم (یعنی به اضطرار برسیم)، اون وقت پرداخت این رشوه برای ما (به عنوان دهنده) با رعایت شروطی جایز شمرده شده. این جواز فقط برای اینه که حقمون پایمال نشه و شامل شرایطی مثل:

• حق با خودمون باشه و چیزی رو به ناحق نخوایم.
• هیچ راه قانونی دیگه ای برای رسیدن به حقمون نمونده باشه.
• با این رشوه، حق کسی دیگه پایمال نشه.

و البته باز هم تاکید می کنیم که این جواز فقط برای پرداخت کننده است و اون کسی که رشوه رو دریافت می کنه، در هر حالتی گناهکار و حرام خوار محسوب میشه.

نباید این حکم استثنائی رو بهانه کنیم برای عادی سازی رشوه یا گسترش اون. هدف دین اسلام، گسترش عدالته، نه اینکه راه های غیرشرعی رو برای ما باز کنه. هر وقت تونستیم حقمون رو از راه قانونی و درست بگیریم، حتی اگه طول بکشه یا سخت باشه، باید از همون راه اقدام کنیم و از نزدیک شدن به رشوه، چه دادن و چه گرفتن، به شدت دوری کنیم.

پس خلاصه کلام: رشوه خواری یه بلای اجتماعیه که دین و دنیامون رو نابود می کنه. باید تا جایی که میشه باهاش مبارزه کنیم و اجازه ندیم جامعه مون رو آلوده کنه. و اگه یه روز تو شرایطی گیر افتادیم که واقعاً هیچ راه دیگه ای برای گرفتن حقمون نموند، با رعایت همه شرایط و احتیاط، میتونیم به فتوای مراجع عمل کنیم و حقمون رو نجات بدیم. ولی این رو همیشه به یاد داشته باشیم که این حکم، یه استثناء برای نجات حقه، نه یه قاعده برای تسهیل خلاف.