حافظ شاعر «فکر» است – تیکسر

به گزارش تیکسر به نقل از ایکنا خواجه شمسُ الدّینْ محمّدِ بن بهاءُالدّینْ محمّدْ حافظِ شیرازی (۷۲۷ – ۷۹۲ هجری قمری) مشهور به لِسانُ الْغِیْب تَرجُمانُ الْاَسرار لِسانُ الْعُرَفا و ناظِمُ الاُولیاء متخلص به حافظ شاعر فارسی گوی ایرانی است. حافظ از مهم ترین اثرگذاران بر شاعران فارسی زبان پس از خود است. در سده های هجدهم و نوزدهم میلادی اشعار او را به زبان های اروپایی نیز ترجمه کردند و نامش به محافل ادبی جهان غرب نیز راه یافت. تقویم سرزمینمان سربلند است و در این سربلندی به خود می بالد که پیشانی اش در بیستمین روز از مهرماه مهربانِ جان هستی به نام روز بزرگداشت حضرت حافظ شیراز مُهر شده است. روزی که عاشقان ادب از سویی و اهل عرفان و حکمت و قرآن از دگر سو گرد خانه مصفای او حاضر می شوند و هر کس به طریقی مٌهر راز خویش با خواجه راز باز می کند همچنین سفره دل می گشاید و پس از مهمانی دلنشین و آرام حضرتش با مِهر کلامی از او همراه «امید و توکل» راهی زندگی می شود. حافظ آشنای امروز و دیروز ما ایرانیان است. همه ما و هریک با فهم اندیشه نگاه و طریقی در معنا؛ دلبسته قند سخن اوییم. او حامی و پشتیبان همیشگی انسان صادق و عاشق است و همچنین دشمنی اش با اهل دروغ ریا تزویر و ظلم ریشه های پر آتشی در دیوانش دوانده است و از این دوان دوانی سخن بی سکته صریح و شفاف جهانی را شیفته عدالتجویی خویش کرده است. حافظ در واکنش به شرایطِ روزگارش به دنبالِ راه حلی است تا ریاکاریِ تمامِ کسانی را که خود را سرپرست قاضی و نمونه هایی از درستکاریِ اخلاقی قرار داده اند آشکار کند.

او در طول زندگی با بسیاری از سلاطین و بزرگان تعامل داشت و با اهل علم ادب و شعر همنشینی می کرد و از احوال صوفیان و درویشان زمانش باخبر بود؛ اما خودش هرگز در هیچ یک از این گروه ها قرار نگرفت. حافظ هیچ گناهی را سنگین تر از مردم فریبی و ریاکاری نمی دانست و همواره به اهل تظاهر در اشعارش می تاخت. مکتب حافظ زندی است و رند و رندی اساسی ترین اصطلاح در شعر و جهان بینی حافظ است؛ از این رو شناخت رندی شناخت جهان بینی و اندیشه و هنر حافظ را نتیجه می دهد. رندی در نگاه حافظ نظامی روشنفکرانه و فلسفی است و رند متفکرِ روشنفکر. بیش از هر شخصیت دیگری که در دیوان دیده می شود رند است که حامل پیام حافظ است. بیشترِ صاحب نظران بر آنند که حافظ غزل فارسی را به اوجی رساند که دیگر هرگز تکرار نشد. شعر حافظ دارای سه فضای عاشقانه و عارفانه و مدحی است. حافظ پژوهان برجسته ترین ویژگی سبکی غزل او را «پریشانی» دانسته اند؛ یعنی استقلال و عدم ارتباط ابیات هر بیت موضوعی را مطرح می کند که گاه مستقل از دیگر ابیات حتی به موضوعی جداگانه اشاره دارد و گاه در ارتباط با موضوع همان غزل است. دگرگونی های پی درپی بن مایه ها و صور خیال حافظ سبب می شود خیال کنیم موضوع شعر پیوسته تغییر می کند در حالی که شاید چنین نباشد. از این رو برای تحلیل درست غزل حافظ باید مرز ظریف میان موضوع بیان شده و روش های گوناگونِ بیان آن موضوع را در نظر داشت.

در اثرپذیری حافظ از قرآن تردیدی نیست. انقلابِ حافظ در غزل که همانا سرودنِ ابیاتی دارای معنای مستقل باشد تحتِ تأثیرِ سبکِ قرآن بوده است. در عین حال حافظ فرهنگ باستانی و فرهنگ اسلامی ایران را با دین کلام فلسفه و عرفان پیوند داد و در شعرش متبلور ساخت. او عناصر جهان بینی رندانه اش را وامدارِ فردوسی خیام سنایی عراقی عطار و مولوی است. به گزارش بهاءالدین خرمشاهی حافظ پژوه بزرگ ایرانی حافظ از ۲۵ شاعر اثر پذیرفته است. این اثرپذیری ها هم جنبه های لفظی و هم جنبه های محتوایی داشته است. سبک بنیان گذارده حافظ هم در مضمون و هم در محتوا افزون بر شاعران روزگاران پس از او بر شاعران دوران خودش نیز اثر گذاشت. آوازه شعر حافظ در زمان زندگی اش به سرزمین های دیگر مانند: شبه قاره هند رسید و شاعران آن سرزمین ها کوشیدند تا ویژگی های شعر حافظ را به کار برند و مانند حافظ مضامین عاشقانه و عارفانه را به هم بپیوندند و از صنایع ادبی به روش حافظ بهره گیرند. در حوزه زبان عربی پس از خیام حافظ بیشترین اثر را داشته است.

درباره حافظ شیرازی اهل اندیشه ادب و عرفان بسیار بسیار نوشته اند و بسیار بسیار خواهند نوشت ولی انسان امروز برای آگاهی بیشتر از اندیشه او و دلایل جاودانگی سخنانش پس از قرن ها همچنان تشنه آگاهی است؛ سخن از او در یک کلام سهل و ممتنع است؛ شاید به دلیل آنکه او با مخاطب خویش به سادگی و در عین حال شیوایی سخن گفته است هرکس به نوعی احساس دوستی و نزدیکی با لسان الغیب را دارد به تعبیر خودش «…که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها…» با این همه گویی صحبت از حافظ همواره میل به تزاید دارد حافظ سالیان سال است یکی از اعضای خانواده های ایرانی است او به سبب صدق سخن و اندیشه الهی خویش به شعور عام راه یافته است. برای رفع اندکی از این تشنگی باید پای سخن اهل خرد و معنا نشست آنان که عمری همسایه و همنشین سخن خواجه شیراز بوده اند و در سایه این انس و الفت معنای زندگی ساخته اند. بی تردید یکی از این خویشاوندانِ بلندنامِ و ارجمند حضرت حافظ در روزگار ما «استاد سیدفتح الله مجتبایی» استاد و پژوهشگر کهنه کار ادبیات فارسی است. سیدفتح الله مجتبایی در هجدهم آذر سال ۱۳۰۶ در تهران به دنیا آمد. مقدمات ادبیات و علوم رسمی را در فراهان اراک فراگرفت. پدر و اجداد او از مستوفیان دوران قاجار و جد و نیای او از بزرگان صوفیه طریقت نعمت اللهی بودند این زمینه تربیتی نیز مطالعات او را به تاریخ ادیان و فلسفه شرق و هند کشاند. در سال ۱۳۳۲ از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و دانش سرای درجه لیسانس گرفت و از آن سال تا ۱۳۳۸ در دبیرستان های اراک و تهران و دانش سرای عالی به تدریس ادبیات و زبان های خارجی اشتغال داشت. در ۱۳۳۹ از طرف وزارت فرهنگ برای آشنایی با روش های جدید تألیف کتاب های درسی به خارج از کشور اعزام شد و پس از یک دوره مطالعه و تحقیق در این زمینه در ایالات متحده آمریکا (دانشگاه کلمبیا نیویورک) به کشور بازگشت و مأمور تهیه و تدوین کتاب های درسی در ادبیات برای دبیرستان ها شد. وی درجه دکتری تاریخ ادیان و فلسفه شرق را از دانشگاه هاروارد آمریکا در سال ۱۳۵۰ اخذ کرد و در مرکز مطالعات ادیان جهان آمریکا تاریخ تطبیقی ادیان را تحصیل نمود. مجتبایی هم اکنون عضو هیئت علمی بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی و همچنین عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی است. او همچنین عضو هیئت گزینش کتاب و جایزه بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار است. از فتح الله مجتبایی تاکنون بیش از ۲۰۰ عنوان کتاب مقاله و شعر و نقد کتاب به صورت تألیف و ترجمه و تصحیح به زبان های فارسی و انگلیسی در ایران و خارج از ایران منتشر شده است.

«شرح شکن زلف» عنوان کتابی است که به کوشش سیدفتح الله مجتبایی در ۲۹۲ صفحه و به همت انتشارات سخن خواندنی شده است. این اندیشمند بزرگ در این کتاب شرح و تفسیری بر حواشی دیوان حافظ نوشته است. او در بخشی از پیش گفتار کتاب آورده است:

«شعر حافظ برخلاف سروده های دیگر شاعران یک رویه و یک سویه نیست و در یک یا چند دایره محدود سیر نمی کند. شعر او طیف بسیار گسترده ای است که عارف و عامی دین دار و بی دین و بددین هر یک را به نوعی دربرمی گیرد و هر کسی در هر مقام و منزلتی از فکر و دانش و ذوق که باشد به فراخور احوال و تجربه های خود از آن بهره ای می گیرد. شعر حافظ آیینه ای است که هر کس خود را؛ آرزوها امیدها غم ها و شادی های خود را در آن می بیند؛ از این رو از دیرباز تنها و تنها با دیوان اوست که مردمان پارسی زبان فال می گیرند و حتی گاه استخاره می کنند و او را «لسان الغیب» و «کاشف هر راز» گفته اند و از همین روست که درباره شخصیت روحی و اخلاقی آرا و افکار و جهان بینی و شعر او بیش از هر شاعر و متفکر دیگری اختلاف نظر بوده و هست.

وی با آنکه به تمامی ظرایف عرفان نظری و رموز سیر و سلوک آگاه بود و غزل های او سرشار از معانی بلند عرفانی و مضامین صوفیانه است صوفی خانقاهی و اهل ارشاد و دستگیری نبود و به هیچ سلسله و خانقاهی تعلق نداشت. از این رو برخی از دوست داران شعر او به ویژه در روزگار کنونی غزل های او را اشعاری رندانه و کامجویانه در ستایش عاشقی و میخوارگی در توصیف میخانه و خرابات و در نکوهش شیخ و زاهد دانسته اند. برخی دیگر بر این نظرند که در غزل های دوران جوانی حافظ می و عشق و نظربازی به معنای حقیقی و ناظر به عشق و کامجویی و لذات زمینی و جسمانی است؛ ولی در سروده های دوران پیری او این الفاظ به معنای مجازی و استعاری به کار رفته و مقصود او بیان احوال عرفانی و عشق الهی است….»

به تعبیر حافظ شیرازی:

شرحِ شِکَنِ زلفِ خَم اندر خَمِ جانان

کوته نتوان کرد که این قِصه دراز است…

قرار سخن با استاد مجتبایی در دفتر کار او – مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی مقرر شد. قراری که با حضور با شکوه و مهربان این استاد فرزانه در یکی از روزهای پاییز به غروبی زیبا و دلنشین رسید و در سایه سخن برکت آفرین او بوی خوش آشنایی با حافظ جانمان را روشن کرد. یکی دیگر از برکات سخن درباره حضرت حافظ همراهی احمد مسجدجامعی در این گفت وگو بود. او که نامش برای اهالی فرهنگ و ادب ایران همراه با لبخند و تواضع است و موجی از احترام را در ذهن تداعی می کند با همین دو شاخص مشخص «تبسم و فروتنی» همراه و در واقع آغازگری مبارک در مسیر گفت وگوی ما با استاد مجتبایی بود.  

حاصل این همنشینی فرهنگی را با هم می خوانیم و می بینیم:

برخی گفته اند حافظ تحت تأثیر شدید حکیم فردوسی غزل سرایی کرده است. به نظر شما در سخن چه میزان دقیق است؟

حافظ شیرازی اشعار تمام شاعران پیش از زمان خود را به طور عمیق و دقیق مطالعه کرده است بیش از همه به مولوی و عطار علاقه داشته است در اشعار او یکی دو مورد تأثر از شعر فردوسی نیز به چشم می خورد ولی جهان شعر فردوسی با عالم شعر حافظ دو جهان متفاوت معنایی است و نمی توان این تأثیر را شگرف دانست. او شعرای معاصر خود را نیز مطالعه کرده است. حافظ از رودکی مولانا عطار و … تأثیر بسیار گرفته است. کوشیده ام این تأثیر و تأثر را در ویرایش و چاپ دوم کتاب «شرح شکن زلف» مورد تفسیر و بررسی قرار دهم. برای مثال حافظ به شاعر هم دوره خود صوفی معروف کرمانی خیلی علاقه داشته است. همچنین به شاه نعمت الله ولی علاقه مند بود و توجه بسیاری به او داشته است. حافظ به طور عجیبی تمام اشعار دهلوی شاعر هندی فارسی گو را گرفته تمیز کرده و باز سروده است. خواجه شیرازی بیش از همه به شاعران ملامتی توجه داشته است. این شاعر بلندآوازه ایرانی انسان عجیبی بوده است کلام او را می توان به مثال الماسی تراش خورده و تبدیل به جواهری زیبا شده دانست.

غزلیات مولوی سرشار از شور و حال است؛ حافظ همان مضامین را گرفته و مثل جواهر تراش داده و خیلی زیباتر در شعر خود آورده است. می توانیم بگوییم یک فهم مشترکی در اشعار حافظ وجود دارد و محور آن ملامتی است. لسان الغیب تمام عناصر ملامتی را در شعر خود جای داده است. در مقالات متعددی به فلسفه ملامتی های هند اشاره کرده ام. به هندوهای ملامتی «فلاسفه عریان» می گفتند. آنها لباس نمی پوشیدند منتها در رفت و آمد با زرتشتیان لنگی به کمرشان می بستند. تاریخ این مسلک عرفانی به زمان اسکندر مقدونی می رسد. زمانی که اسکندر برای کشورگشایی حرکت کرده بود چند دانشمند و مورخ همراهی اش می کردند و همچنین چند نفر از ملامتی های هندو را همراه خود می کند و در مسیر از آنها تعلیم می گیرد. همچنین فیثاغورس فیلسوف یونانی در قرن ششم پیش از میلاد به هند سفر می کند و ملامتی ها را می بیند و اشاره می کند به فلسفه این گروه و نام «فیلسوفان برهنه» را به آنان اطلاق می کند. این فیلسوفان برهنه همان ملامتی های هند بودند آنها بعد از اسلام دیگر نمی توانستند عریان باشند و با پوشش ساده سفیدی (مانند گاندی) خود را می پوشاندند. این عرفان تأثیر عجیبی بر ملامتی های خراسان داشت. در دوران سامانی و حتی پیش از آن که هنوز شعر فارسی اوج نگرفته بود آنان تمام افکار ملامتی های هندو را می گرفتند و به فارسی درمی آوردند. در اشعار بومی محلی تأثیرات ملامتیه وجود دارد و به صوفیه خراسان تا قرن سوم – چهارم «حکیم» یا «ملامتی» می گفتند. ملامتیه عرفان خراسان شدیدا تحت تأثیر ملامتیه هند بوده است. در تمام قوالی های هند اشعار حافظ یا امیرخسرو دهلوی خوانده می شود. حافظ به دهلوی خیلی علاقه داشت.

توجه به شعر و مسلک حافظ شیرازی در هند خیلی جالب است. تصحیح دیوان حافظ در شبه قاره فراوان موجود و نسخه های مختلف از دیوان حافظ شرح داده شده است. سه یا چهار شرح به همت ادبای مسلمان هندی به چاپ رسیده است.

«گر مسلمانی از این است که حافظ دارد/ آه اگر از پی امروز بود فردایی» استاد ارجمند «فردا» در شعر حافظ نشان از چیست؟

فردا در شعر حافظ اثبات فرداست فردا در شعر حافظ قیامت و یقین به آن است فردای حافظ آینده ای است که به آن باور و یقین دارد. فردا در کلام حافظ در ایمان به روز حساب و مقابل معنای امروز است. حافظ از نظر دینی آدم معتقدی بوده است؛  قرآن در اشعارش عجیب موج می زند. ولی با فهم ملامتی که خود از قرآن داشته است نه با فهم زمانه خویش. تفسیر قرآن در کلام حافظ تفسیر ملامتی است؛ بزرگترین دشمن در کلام و شعر حافظ «ریا» است او در اشعار خود بارها و بارها در نکوهش دینداری متظاهرانه و تزویر سخن گفته است. از نگاه حافظ بزرگترین دشمن اسلام «تظاهر» است. در مسلک ملامتی ها دروغ و ریا بالاترین گناه است. یک ملامتی محال بود دروغ بگوید حتی مصلحت آمیز. در فرهنگ ایران باستان نیز دروغ «شیطان» است. دروغ و ریا هم خانواده یکدیگرند. حافظ معتقد است دروغ فقط سخن نیست بلکه عمل دارد و به نوعی «تظاهر» عمل به «دروغ» است. از این روی حافظ شیرازی در مقام سرزنش دروغ گو و مزور سخن ها گفته است. «حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی/ دام تزویر مکن چون دگران قرآن را». در قرآن بیش از هر نکته ای صحبت کذب و دروغ مطرح است. افسوس که ما مسلمانان خیلی راحت دروغ می گوییم!

حضرت حافظ یکی از بزرگان ادبیات فارسی و عرفان است که پیام او همواره محل تأمل و توجه انسان ها از دیروز تا امروز واقع شده است. به نظر شما به عنوان یکی از همنشینان حافظ شیراز در روزگار ما مهمترین پیام انسانی حافظ چه بوده است؟

فردوسی در بیتی می گوید: «دو گوش و دو پای من آهو گرفت»؛ آهو گرفت یعنی عیب کرد و معیوب شد این بیت وصفی بر احوال اکنون من است من هم دو پا هم دو چشم و هم دو گوشم را آهو گرفت و شاید آنچنان که شایسته سخن درباره حافظ باشد حافظه ام یاری نکند. اما به طور روشن باید گفت؛ پیام اصلی حافظ «عشق» است؛ کلمه عشق را در دیوان حافظ بررسی کنید ببینید کلمه «عشق» در شعر حافظ چه دامنه وسیعی دارد. همچنین «ریا» و «دروغ» مخصوصا ریا (ریایی که اصحاب دین می کنند) این دو موضوع را در شعر حافظ جست وجو کنید. یکی دامنه مفهوم و معنی عشق و دیگری دامنه ریا در شعر او با تأملی به این دو مفهوم در شعر حافظ متوجه خواهیم شد که حافظ با این دو موضوع بیداد کرده است. هیچ کدام از شعرای فارسی زبان یا تا جایی که من اطلاع دارم خارج از شعرای فارسی زبان تا این اندازه در گسترش معنای عشق و ریا کوشش نکرده اند. 

با این وصف به نظر شما بزرگترین درس حافظ به انسان تمرکز به عشق و دوری از ریا و دروغ است؟

در حقیقت ادبیات حافظ و حافظ شناسی در این دو موضوع مهم خلاصه می شود؛ تمام دیوان حافظ بر این دو موضوع تأکید دارد. یکی عشق و دیگری ریا و هر دو این موضوع از محورهای اخلاقی ملامتی ها بوده؛ حافظ یک ملامتی بود. این دو موضوع در ادبیات ملامتیه سهم خیلی بزرگی دارد و بهترین بیان آن در اشعار حافظ نمایان است.

استاد ارجمند با این وصف می توانیم بگوییم رمز ماندگاری شعر حافظ در همین دو محور اخلاقی نهفته است؟

دقیقا همینطور است این دو موضوع خیلی مهم است. امروز ما در قرن بیست و یکم از «ریا» صدمه می خوریم؛ یعنی ریا یک زشتی «ابدی» است و در تاریخ ما سهم بزرگ دارد. تمام دستگاه های دولتی ریاکار بودند حسین منصور حلاج را ریاکاران کشتند عین القضات همدانی و سهروردی را نیز ریاکاران به قتل رساندند. به عبارتی ریا بلای جان ما بوده و حافظ به درستی این بلا را پیدا کرده است و بهترین بیان را در انتقاد به موضوع ریا و ریاکاری که بیشترین حجم آن در طبقه روحانی بوده را بازگو کرده است. در جای جای دیوان حافظ می بینیم او خطاب به شیخ پادشاه و… می گوید ریا نکن آدم نکش و دروغ نگو! همه این مسائل بیانگر دشمنی طبقه روشنفکر از اول تاریخ فرهنگی ایران با دو مفهوم دروغ و ریا است و حافظ در شعر خود بسیار زیبا به این دو موضوع مهم پرداخته است.

حافظ در روزگار خود با نکوهش اخلاقی «ریا» در شعرش چه تأثیری بر جامعه انسانی آن دوران گذاشته است؟

اصلا مهم نیست که تأثیر نگذاشته باشد این سخن مربوط به نتیجه گرایان است حافظ خود با آنچه ریا و دروغ بود؛ دشمنی کرده است. اگر کار او تأثیر کرده بود اکنون ما به گونه دیگری زندگی می کردیم! کار حافظ تأثیر نبود بلکه بیان بود و تأثیرپذیر گفتن از شرایط زندگی است. هیچ لزومی ندارد این مسائل تأثیر داشته باشد حافظ معلم نبود در حالی که سعدی معلم بود سعدی در بوستان خود یک معلم واقعی است و اخلاق اسلامی را با بهترین تصویر در داستان ها و مضامین «بوستان» بیان کرده است اما حافظ اینگونه نبود. حافظ معلم نبود بلکه بیانگر بود دلش درد می کرده و ناله می کرده از دروغ حقه ریا و… جانش در عذاب بوده و این عذاب را منعکس می کرده است قصد تعلیم تربیت تأثیر و … نداشته است معلمی کار دیگری است سعدی این قصد را داشته و در «بوستان» کمی هم در «گلستان» به درستی بدان پرداخته است. ولی حضرت حافظ معلم نبود او بیانگر درد بود. «بیان» درد یک مسئله است و «علاج» درد موضوع دیگری است. حافظ بیانگر مسئله ریا و دروغ بود و به روشن ترین وجه نیز این بیانگری را انجام داده است در شعرای نامی ایران «خیام» نیز بیانگر دروغ ریا و نکات اخلاقی دیگر بود. معلم نبود اما بعضی شعرا معلم بودند جامی معلم بود و بیان هم می کرد.  اما حافظ در اساس قصد تعلیم و تأثیر نداشت او فقط بیانگر روشنی بود.

همانطور که می دانیم در دوره های مختلف به حافظ رویکرد و اقبال متفاوتی شده مثلا در عصر قاجار به نثر و شعر سعدی بیش از حافظ اقبال نشان داده شده چه عواملی باعث می شود که اقبال به حافظ در برخی دوره ها کمتر و در برخی دوره ها بیشتر باشد؟

این اقبال بستگی به شرایط اجتماعی دارد. حافظ بیانگر درد اجتماع است باید دید در چه دوره ای شعر حافظ بیشتر خوانده می شده در دوره نوجوانی که در روستا زندگی می کردم غالب مردم روستا دیوان حافظ در خانه هایشان وجود داشت خاطرم هست اگر کسی می خواست یک نکته ای را گوشزد کند بیتی از حافظ می خواند. بنابراین این موضوع بستگی دارد که در جامعه چه احتیاجی به بیان حافظی داشته باشیم در تاریخ می بینیم گاهی این احتیاج خیلی اوج می گیرد و گاهی فروکش می کند. دلیل نیز آن است که جامعه یک راه مستقیم را طی نمی کند جامعه فراز و نشیب دارد در این فراز و نشیب ها می بینیم هر زمان دروغ حقه بازی خیانت به حقوق انسانی و… بالا می رود شعر حافظ هم بالا می رود و مردم بیشتر آن را می خوانند. وقتی این مسائل فروکش می کند شعر حافظ هم کمتر خوانده می شود و سعدی یا مولوی را بیشتر می خوانند. شعر حافظ با اوضاع و احوال جامعه حرکت می کرده یعنی اگر جامعه ای در آن ریا دروغ خیانت و… زیاد بوده شعر حافظ هم اوج می گرفته زندگی اخلاقی که کمرنگ می شده نیاز به شعر او در جامعه بیشتر احساس می شده است. برای مثال در دوره صفویه با وجود اینکه حکومت دینی مستقر بوده جامعه سالم تر از دوران حافظ بود. جامعه دوره صفوی آرام تر بوده و مسائلی مانند پدرکشی فرزندکشی دشمنی با همسایه و …. که در دوره شاه شجاع مظفری زیاد بوده و اوج داشته در دوره صفویه کمتر بوده و جامعه یک حرکت آرامی داشته شاید هم به علت این بوده که به هر حال اوایل آن دوره مردم اعتقاد دینی محکمی داشتند البته صفویه نیز در اواخر کار خود خراب شد اما اوایل حکومت چون تشیع را باب و تبلیغ کرده بود مواظب رعایت موازین دینی مراعات بودند بعد به هم خورد و در دوره قاجار این مسائل به کلی به هم ریخت.

به نظر می رسد دوران کنونی نیز از سمت سعدی خوانی به سمت حافظ خوانی حرکت کرده است؟

بله رواج حافظ خوانی بیشتر شده است. امروز کسی دیگر سعدی نمی خواند اما دیوان های حافظ با تصحیح و تفسیرهای مختلف مرتب تجدید چاپ می شود. 

استاد بزرگوار به نظر شما حافظ خوانی بزرگانی چون؛ هوشنگ ابتهاج محمدرضا لطفی محمدرضا شجریان و … در گسترش حافظ خوانی در جامعه تأثیر داشته است؟

بله این مباحث هنری در رواج حافظ خوانی تأثیر داشته اند. این تأثیر با استاد غلامحسین بنان شروع شد شعر حافظ شعر آوازخوانی نیست شعری است که در آن فلسفه ای است؛ شعر عاشقانه محض مثل شعر سعدی نیست. شعر حافظ حتی مضامین عاشقانه اش خالی از حکمت نیست. به همین روی برای خوانندگان خیلی دل چسب نبوده این اواخر با هنر بنان این کار شروع شد بنان شعر حافظ را وارد آوازخوانی کرد و بعد از او شجریان این کار را دنبال کرد. پیش از این آوازخوانان هیچ کدام سراغ شعر حافظ نمی رفتند چراکه شعر حافظ پیچیدگی های عاطفی و حکمتی دارد و آوازخوانان برای ادای هنری درست نیازمند فهم دقیق معنا هستند و مادامی که این فهم رخ ندهد سراغ این کار نمی روند. برای مثال یک آوازخوان خیلی معروف به نام ادیب خوانساری هیچ گاه حافظ نخواند. یک بار به او گفتم چرا شما غزل از حافظ نمی خوانید؟ در پاسخ گفت شعر حافظ شعر آواز نیست؛ شعر فکر است.

شعر حافظ در عین حال که به نظر می رسد همه فهم است ولی فهم اشعارش برای همه ساده نیست به دلیل اینکه شعر او چند لایه است و معنای پنهان بسیار دارد. مادرم زنی عوام و البته باسواد بود من قرآن گلستان و بوستان سعدی را نزد او خواندم. سواد خوبی داشت آخوندزاده بود و عربی هم خوب می دانست. اما حافظ را با پدرم می خواندم. حافظ برای مادرم سنگین بود نمی فهمید سخن او چیست پدرم می فهمید و به من نیز می فهماند. چون پدرم شاگرد میرزا جلوه عارف نامی روزگار خویش بود. خود نیز عارف و شاعر بود و  به این سبب سخن چند لایه حافظ را درک می کرد.

پایان خبر تیکسر